Afrika: De lange reis van een oeroud continent.

In dit overzicht van de geologische geschiedenis van Afrika ontdekken we dat dit continent ooit deel was van de supercontinenten Gondwana en Pangea, en dat het ooit door IJstijden geteisterd werd. Op Afrika-dag grijp ik de kans om wat uit te wijden over mijn lievelingscontinent en haar fascinerende reis door de tijd.

Auteur: Kathelijne Bonne. 

Omgeven door de zee

Als je het aan journalist Ryszard Kapuściński, de schrijver van Ebbenhout, vraagt, bestaat Afrika niet, het is een veelheid van volkeren, mythes, landschappen, verhalen en overlevering. Maar als geologische eenheid, een continent, bestaat Afrika wel degelijk. 

Afrika is een grote landmassa, volledig omgeven door oceanen en zeeën, en zo was het al voor 100 miljoen jaar, in de periode van het Krijt. Het Krijt was de warme periode van de geologische tijdschaal (150 tot 65 miljoen jaar geleden) waarin de zeespiegel zeer hoog stond, en er nog steeds dinosaurussen op de planeet rondzwierven. Vóór die tijd was Afrika verbonden met andere continenten. Door de werking van de platentektoniek, het fenomeen dat verantwoordelijk is voor het verschuiven van de continenten, dreven de andere landmassa's die met Afrika verbonden waren, één voor één weg. 

Supercontinent Gondwana: één enorme landmassa

Afrika vormde vroeger één landmassa met Zuid-Amerika, zuidelijk Europa, India, Madagaskar en Antarctica. Dit supercontinent kreeg de naam Gondwana, zo genoemd door de Zwitserse professor Eduard Suess in de negentiende eeuw. 

Afrika lag in het hart van Gondwana. De lange kustlijn van Afrika bestond toen helemaal niet. De plateau's van Afrika liepen ononderbroken over naar de aanliggende continenten. 

Gondwana ontstond ongeveer 600 miljoen jaar geleden op het einde van het Precambrium, en het bleef bestaan over een periode van bijna 500 miljoen jaar. Hier moet gezegd worden dat continenten cycli ondergaan. Soms liggen ze (bijna) allemaal bijeen in een supercontinent, zoals in Gondwana. In andere tijden liggen ze her en der over de oceanen verspreid, zoals nu. Stel je voor dat al deze continenten zich nu weer bij elkaar zouden voegen, en wat dat zou betekenen voor de mensheid.

Hoe ontstaat een supercontinent?

Daarvoor gaan we nog verder terug. Vóór het einde van het Precambrium lagen er vele kleinere continenten of blokken over de wereldzee verspreid. Ze bewogen (of dreven) gestaag naar elkaar toe. Om een beeld te scheppen van hoe de wereld er toen uitzag, vertel ik hier even iets over het leven van toen. Zodat je een idee krijgt van de ongelofelijke tijdspannes waarover we praten. Het leven leek niet op dat van vandaag, op z'n zachtst gezegd. Er was alleen leven in de zeeën. 

Maar het was een boeiende tijd omdat de levensvormen plotseling complexer werden, onder andere de dieren evolueerden en diversifieerden snel. Dat gebeurde rond de overgang van het Precambrium tijdperk naar het Fanerozoïcum. Er was echter nog geen leven op het land. Het binnenland van Gondwana was een kale woestenij, voor nog vele miljoenen jaren.

Terug naar de kleinere continenten die zich naar elkaar toe bewogen. Toen het ene kleinere continent zich bij het andere aansloot, werd de landmassa gestaag groter. Zo bestaat Afrika zelf uit drie, misschien wel vier, aparte, oeroude continenten. Sommige delen van deze oude blokken liggen aan de oppervlakte en zijn op verschillende plaatsen in Afrika te zien. Ze staan bekend als de West-Afrikaanse, Congo en Kalahari 'schilden'.

Grote bergen en rivieren

De 'botsingen' die nodig waren om het supercontinent te vormen voltrokken zich weliswaar heel langzaam, maar als er genoeg tijd verstrijkt, leidt dat tot de vorming van bergen. Vele botsingen tussen kleinere continenten waren nodig om Gondwana te vormen. Daarom waren er enorm veel bergketens. Die bergketens waren waarschijnlijk hoger, en strekten over grotere oppervlakken dan de bergen die we vandaag kennen. In sommige wetenschappelijke artikelen spreken onderzoekers van de Trans-Gondwana bergketen. Bovendien stroomden grote riviernetwerken over het supercontinent, en langzaam maar zeker verweerden de bergketens, het reliëf werd lager, en het landschap werd zachter en minder spectaculair.

Grote ijstijd van het Carboon

Lange tijden gingen voorbij, en uiteindelijk werd ook het land door leven gekoloniseerd en werd de planeet groen, in het Siluur-tijdperk. Toch lag Afrika, als deel van Gondwana, op een zeer hoge breedtegraad, vlakbij de Zuidpool. En tijdens het Carboon-tijdperk (tot 300 miljoen jaar geleden) werd de planeet gegeseld door een ijstijd. Op veel plaatsen in Afrika, India en Zuid-Amerika zijn afzettingen en sporen van deze grote ijstijd te vinden. In het artikel van de platentektoniek leg ik uit hoe belangrijk deze sporen zijn geweest voor de wetenschap van de geologie. 

Alle moeilijke tijden gaan uiteindelijk voorbij, en mildere klimaatregimes kondigden zich aan.

Breuken en breuklijnen

Na de IJstijd van het Carboon begonnen zich grote breuken, of scheuren te vormen in Gondwana. Deze breuken verdiepten zich en vormden grote depressies, zogenaamde riftvalleien, waarin zich soms meren vormden, vergelijkbaar met de grote meren in de Oost-Afrikaanse Slenk vandaag. Zulke breuken zijn de plaatsen waarlangs de continenten kunnen opbreken. En zo geschiedde. Gondwana brak uit elkaar langs de lijnen die nu de kustlijnen van de moderne continenten zijn. Madagaskar, India en Antarctica maakten zich eerst los van Afrika, tijdens het Juratijdperk. Daarna, in het Krijt, brak Zuid-Amerika weg, om naar het westen te drijven.

De Indische en Atlantische Oceaan werden breder terwijl de continenten zich langzaam naar hun huidige posities bewogen. Afrika was nu alleen als continent en de levende wezens begonnen hun eigen, aparte evolutie naar de fauna en flora die nu zo kenmerkend zijn voor het continent.

Maar de reis van Afrika stopt hier niet. Er is sindsdien veel gebeurd op elk van de continenten. De aarde en het leven zijn in een constante flux, en niets blijft hetzelfde. Vandaag is er een nieuw groot riftsysteem bezig grote scheuren te vormen. Het reliëf van de Oost-Afrikaanse Slenk creëert de ongelooflijke natuurlijke omgeving en landschappen van Oost-Afrika. Toeval of niet, dat deel van Afrika is ook de bakermat van de mensheid. 

------

Ook de Zambezi rivier ontstond door het opbreken van Gondwana, de Niger in Afrika is recenter en dankt haar bijzonder grote bocht in de Sahara aan klimaatverandering. De Oost-Afrikaanse Slenk, waar Jane Goodall haar baanbrekende werk deed, strekt van Ethiopië naar Mozambique en Botswana, en misschien ontstond zelfs de mensheid in die regio, hoewel het onderwerp van menselijke evolutie nog lang niet uit de doeken is, de mens ontstond mogelijks in Europa, en ging rechtoplopen door een overgang van boombewoner naar een wateraangepast leven. 

Kathelijne: Als natuurliefhebber ben ik geboeid door hoe atmosfeer, bodem, gesteente, oceaan en leven voortdurend met elkaar in wisselwerking zijn op geologische en menselijke tijdschalen.

Waarom ik met GondwanaTalks begon. 

Lees ook: de Planeetzusjes.  

Vind je dit goed leesvoer? Ontvang een update voor elk nieuw artikel (om de zoveel weken) / (geen ander soort reclame)