Apulië, de hak van Italië: het laatste stukje van het verdwenen continent Adria
Apulië (Puglia) is een geologisch buitenbeentje. Het is een van de laatste stukjes van het bijna verdwenen continent Adria, sinds kort ook Groot-Adrië genoemd, omdat het groter was dan gedacht, misschien wel zo groot als Groenland. Apulië, de hak van de laars van Italië, is pas onlangs versmolten met de laars zelf, via het geologische proces waarbij ook de Apennijnen en de vulkanen van Italië oprezen. De kalkgrotten, witte kliffen, turkoois zeewater en zelfs de trullo-huisjes zeggen iets over de geologie van dit mythische uithoekje in de Middellandse Zee.
Tekst: Kathelijne Bonne
Apulië strekt van het bergachtige Gargano-schiereiland (het 'spoor' van de laars) naar de uiterste zuidoostelijke punt van Italië (de hak). Ik liep daar rond in volle zomer, terwijl een verzengende hittekoepel op Zuid-Italië drukte, genaamd Cerberus. Ondanks mijn oververhitte brein leidde dat tot hernieuwde interesse in de geologie van de streek van de trullo-huisjes, en hoe die past in het grotere kader van de bijzonder complexe Italiaanse en Europese natuurgeschiedenis. Dat kader begint men pas sinds een paar jaar beter te begrijpen, namelijk dankzij geologen van de Universiteit van Utrecht (UU), die de evolutie van de Middellandse Zee in groot detail reconstrueerden. Adria neemt een zeer voorname plaats in in die reconstructie.
Italië, en heel de Middellandse Zee, is het actieve front van botsende tektonische platen. De zeer grillige zuidelijke grenzen van Europa, met al die verbrokkelde en onregelmatige uitsteeksels en eilanden, lijken in hun geheel niet op de grote, strakker afgelijnde continenten zoals Afrika, Australië en Noord- en Zuid-Amerika. Europa lijkt qua geografische verbrokkeling (maar niet qua weer) meer op Zuidoost-Azië of de Caraïben, waar verschillende kleinere tektonische platen tegen elkaar aanschurken.
Groot-Adrië, een continent ter grootte van Groenland
De kleinere continenten waaruit Europa bestaat zijn lang geleden een voor een afgesplitst van het grote zuidelijke oercontinent Gondwana. Ze driftten noordwaarts, op de rupsbanden van de platentektoniek, richting Baltica, de oude kern van Europa (nu in Scandinavië). Adria scheurde zo'n 240 miljoen jaar geleden af van Gondwana en dook onder Europa, zoals we zullen zien.
De uiterste grenzen van Adria waren tot voor kort nauwelijks bekend, totdat in 2019 Utrechtse vorsers Adria 'temden' en op de kaart zetten, als deel van een grootschalig onderzoek om de complexe geologie van de Middellandse Zee beter te begrijpen. Adria bleek groter dan de huidige overblijfselen (o.a. Apulië) deden vermoeden. Groot-Adrië, zo gedoopt door Prof. Dr. Douwe van Hinsbergen, had de grootte van Groenland. De publicatie van de originele onderzoeksresultaten in het vakblad Gondwana Research leidden tot een lawine aan artikels over het "Verdwenen Continent", een titel die altijd tot de verbeelding spreekt. Ik kreeg toestemming om de onderstaande kaart te hergebruiken (uit het persbericht "Gebergtevorming en platentektoniek in Middellandse Zeegebied voor het eerst integraal onderzocht"), waarop je Groot-Adria ziet liggen tussen Europa en Afrika, tijdens het Vroeg Krijt (140 miljoen jaar geleden). Zoals je ziet is Apulië maar een minuscuul stukje van Groot-Adrië. .
Hoewel Zuid-Europa over het algemeen bergachtig is, is Apulië, de hak van de laars, redelijk plat en de gesteenten liggen horizontaal, ze zijn niet vervormd. Dat maakt het een unicum in de Middellandse Zee, waar bijna al het land op een of andere manier opgeheven, gebroken of intens geplooid is door de continentale botsingen. Apulië ligt nog net niet in de wurggreep van de platentektoniek.
Kalkriffen in de Tethys-zee
Tijdens het Krijt-tijdperk (145 tot 65 miljoen jaar geleden) lag Groot-Adrië voor een groot deel onder de heldere wateren van de tropische Tethyszee, een levendige, ondiepe wereld van koraalriffen en schelpdiertjes, een beetje zoals de Bahama's nu. De afzettingen en fossielen van de Tethys zijn nu in Noord-Amerika, de Sahara, tot hoog in de Himalaya te vinden. Ook de beroemde Carraramarmer van Noord-Italië heeft een Tethyaanse oorsprong.
De zeespiegel van het Krijt stond door het heftige broeikasklimaat heel erg hoog, zodat continentale platten overspoeld waren en Europa een tropische archipel van eilanden was, zoals te lezen in Tim Flannery's boek "Europa, de eerste 100 miljoen jaar", waarin o.a. het fossielenrijke eiland Hateg in detail wordt besproken. De Tethys strekte zo ver naar het zuiden dat er doorheen Noord-Afrika een zeearm ontstond die de Tethys met de zuidelijke Atlantische Oceaan in Nigeria verbond; een zee die eerst wemelde van reusachtige zee-reptielen en daarna van oerwalvissen.
Omdat Afrika naar Europa toe beweegt werd de Tethys steeds kleiner, de Middellandse Zee is de laatste restant van de ooit uitgestrekte oceaan. Adria, gekneld tussen twee grote continenten, dook onder Europa in een proces dat subductie wordt genoemd.
De hak van de laars
Bij subductie 'botsen' twee platen tegen elkaar, en één plaat, de zwaarste, zakt weg in de aardmantel. De aardkorst wordt daarbij geplooid en opgeheven, en er ontstaat een bergketen vol breuklijnen en vulkanen.
In Italië zien we het volgende: Adria (oranje) duikt westwaarts via de subductiezone (blauwe lijn) onder de Apennijnen (geel). De rode stippen zijn de vulkanen. Deze opeenvolging van geo-regio's is goed te zien als je via de autostrade van Bari naar Napels rijdt: Het heuvelachtige kalklandschap van Apulië (Adria) maakt plaats voor een vlakker gebied (de subductiezone: Bradanische Trog, zie verder) met graanvelden en windmolens, daarna volgt het hooggebergte (Irpinia in de Apennijnen), en ten slotte daal je af naar Napels waar de Vesuvius en Campi Flegrei vulkanen liggen.
Terwijl Adria onderdook, schoven de kalkriffen van Adria steeds meer op naar het westen, richting Apennijnen. Door die krachten werd de kalkriffen opgeheven boven de zee: er ontstond een archipel van eilandjes (nu Apulië). De eilanden waren gescheiden van de Apennijnen op het vasteland door een diepzeetrog, de Bradanische Trog (il fosso bradanico), de plaats waar Adria in de diepte duikt. De Bradanische Trog geleidelijk aan opgevuld met sediment zodat die steeds ondieper werd. Vijfhonderdduizend jaar geleden, tijdens het Pleistoceen, slibde de trog eindelijk volledig dicht, kwam boven het zeeniveau en werd deel van het land. De hak van Italië was aan de laars gezet.
De subductie is nog steeds bezig, en uit zich in actief vulkanisme en aardbevingsgevaar.
Aardbevingen en miljonairs
Het risico op aardbevingen is het hoogst in de Apennijnen. Anders dan in Zuid-Turkije, waar catastrofale aardbevingen veroorzaakt worden door transformbreuken, vindt in Italië het scheuren van de aardkorst plaats langs zogenaamd 'normale' breuken. Maar het precieze aardbevingsmechanisme zal de slachtoffers een worst wezen. Tientallen duizenden mensen lieten reeds het leven in de beruchte aardbevingen van Messina (1908), Irpinia (1930, 1980), L'Aquila (2009) en vele andere.
Een nog groter aantal mensen raakten gewond of dakloos, en voelen zich in de steek gelaten. Fondsen voor de wederopbouw worden maar al te vaak leeggezogen door de maffia. De lijst van miljonairs wordt na elke ramp iets langer. Bij de laatste grote aardbeving van L'Aquila werden sommige wetenschappers veroordeeld voor het geringschatten van het aardbevingsgevaar, maar daarna kwamen de veroordelingen zelf onder vuur. En zo laaide de discussie weer op over de (on)voorspelbaarheid van natuurrampen.
Maar hoe moeilijk het ook is om in te schatten hoe, waar en wanneer de natuur zal toeslaan, kan men wel de potentiele schade berekenen. Niets staat de autoriteiten in de weg om aan mitigatie te doen en voorbereidingen te treffen in seismische risicogebieden ... maar dat kost geld.
Trullo-huisjes op rode aarde
In Apulië is het aardbevingsgevaar niet erg hoog, verzekerde de gids ons in de beroemde Castellana-grotten, waar messcherpe stalactieten hoog boven onze hoofden bungelen. De risicozone is net iets te ver om hier verwoesting aan te richten. De geologische processen in de Apulische kalksteen zijn eerder langzaam: Op de kalk ontwikkelt zich mooie rode aarde (of terra rossa, die in een volgend artikel aan bod zullen komen), en insijpelend regenwater, dat de kalk oplost waardoor er grotten ontstaan, vol mineraalrijk grondwater.
Boven de grond wordt de kalksteen als bouwsteen gebruikt, zodat de stadjes prachtig wit zijn. Witte kalksteen heeft nog meer leuke effecten: witte stranden en kliffen, en helder turkooisblauw zeewater. Omdat het regenwater wegzinkt in kalksteen, zijn er weinig rivieren die de zee vertroebelen.
Fijngelaagde kalksteen, die slechts in een bepaald deel van Apulië voorkomt, werd gebruikt om de dakpannen van de trulli te maken, die zonder cement op elkaar werden gestapeld om kegelvormige daken te maken. De trulli staan verspreid in landelijk Apulië en werden door boeren gebouwd als tijdelijke opslagplaatsen. Na verloop van tijd werden het huisjes of boerderijen en vandaag de dag zijn vele trulli heringericht tot vakantiehuisjes, restaurants en winkeltjes.
De oudst bestaande trulli dateren uit de 17e eeuw, maar de originele bouwvorm zou teruggaan tot in de Oudheid, en misschien zelfs de Prehistorie. Grieken, Feniciërs, Messapiërs en Romeinen zitten er waarschijnlijk voor iets tussen. De hoogste concentratie aan trulli wordt nog steeds door de geologie bepaald: vooral in Valle d'Itria hebben de kalksteenlagen de juiste dikte om in regelmatige dakpannen gesneden te worden. Voor het summum van trulli-plezier moet je naar het stadje Alberobello, UNESCO-Werelderfgoed, waar je je in een zee van trulli waant.
Tot vandaag wordt de geschiedenis van de trulli lustig bediscussieerd en dit culturele erfgoed is al even uniek en complex als de geologie van Apulië.
-------
Het verhaal van Apulië is verwant aan dat van de Carraramarmer, waaruit Michelangelo de edelste stukken koos om zijn Davide te maken. Meer over Italiaanse vulkanen lees je in "Vulkanen van Europa", of in een vorig artikel over de onbekende maar gevaarlijke Campi Flegrei vulkaan vlakbij Napels. De Vesuvius komt even aan bod in "Vulkanen, plastic en maffia", en in Plastic-uitsbarsting in de Golf van Napels. "Tethys Oceaan: de verdwenen wereldzee ligt nu in de bergen", wordt nog steeds veel gelezen, en is een goede aanvulling op dit artikel over Apulië. Wat meer basiskennis over de Platentektoniek en de ontdekking ervan (na meer dan 100 jaar tegenstand) zal ook helpen om de voorgeschiedenis van Italië beter te begrijpen.
-------
Bronnen
Douwe J.J. Van Hinsbergen, Trond H. Torsvik, Stefan M. Schmid, Liviu C. Maţenco, Marco Maffione, Reinoud L.M. Vissers, Derya Gürer, Wim Spakman, Orogenic architecture of the Mediterranean region and kinematic reconstruction of its tectonic evolution since the Triassic, Gondwana Research, Volume 81, 2020, Pages 79-229, ISSN 1342-937X, https://doi.org/10.1016/j.gr.2019.07.009.
Van Meulenbrouck, 2019, Universiteit Utrecht Nieuws, Internationale pers duikt massaal op onderzoek naar Groot-Adrië, https://www.uu.nl/nieuws/internationale-pers-duikt-massaal-op-onderzoek-naar-groot-adrie.
Van Meulebrouck, 2019, Universiteit Utrecht Nieuws, Gebergtevorming en platentektoniek in Middellandse Zeegebied voor het eerst integraal onderzocht. https://www.uu.nl/nieuws/verdwenen-continent-middellandse-zeegebied.
Tropeano et al., 2023. Geological Uniqueness and Potential Geotouristic Appeal of Murge and Premurge, the First Territory in Puglia (Southern Italy) Aspiring to Become a UNESCO Global Geopark. Geosciences 2023, 13, 131. https://doi.org/10.3390/geosciences13050131.
Tropeano, Marcello & Sabato, Luisa & Pieri, Piero, 2002. Filling and cannibalization of a foredeep: the Bradanic Trough, Southern Italy. Geological Society, London, Special Publications. 191. 55-79. 10.1144/GSL.SP.2002.191.01.05.
The Guardian, 2016, A timeline of major earthquakes to hit Italy. https://www.theguardian.com/world/2016/aug/24/timeline-major-earthquakes-italy
The Guardian, 2016, Italy must block mafia from earthquake rebuild, says prosecutor. https://www.theguardian.com/world/2016/aug/28/italy-earthquake-mafia-construction-contracts
Wikipedia: 2009 L'Aquila earthquake. https://en.wikipedia.org/wiki/2009_L%27Aquila_earthquake.
BBC, 22 Oct 2012, L'Aquila quake: Italy scientists guilty of manslaughter. https://www.bbc.com/news/world-europe-20025626.
Kathelijne: Als natuurliefhebber en aardwetenschapper ben ik geboeid door hoe gesteente, bodem, oceaan, lucht en leven op elkaar inwerken op geologische en menselijke tijdschalen.
Recente artikels: