Asbest: Geologie van een sinister mineraal

Asbest is een natuurlijk mineraal. Het wordt gewonnen uit gesteenten die kilometers diep in bergketens en subductiezones zijn ontstaan en na miljoenen jaren van opheffing en erosie aan de oppervlakte zijn gebracht. Het bleek een wondermateriaal, 'ásbestos', naar het Grieks (ἄσβεστος): onbrandbaar, onverwoestbaar, eeuwig. Eternit, het bekende Belgische asbesthoudend bouwproduct, werd wijdverspreid gebruikt in infrastructuur. De mogelijkheden leken grenzeloos. Tot de gruwelijke keerzijde van asbest aan het licht kwam. In dit artikel vertel ik eerst wat meer over de gezondheidsschade en de zwijgcultuur, en dan over de natuurlijke oorsprong van asbest.

Tekst: Kathelijne Bonne.

Bij de verwerking van asbest zowel in mijnen als fabrieken komen grote wolken asbeststof vrij, elk stofdeeltje bestaat uit ultrafijne microscopische vezels. Inademen van asbestvezels beschadigt de longen en leidt tot ernstige ziekten. Asbestose (stoflong), longkanker en zeer dodelijk mesothelioom (longvlieskanker) werden bij asbestwerkers en buurtbewoners vastgesteld, decennia na inademing. Beklijvende getuigenissen van mensen die vandaag de dag nog diagnoses krijgen, meer dan 25 jaar nadat asbest werd verboden in België (sinds 1998), worden uitgegeven door Stoff vzw, een vereniging die een stem geeft aan de asbestslachtoffers in het Waasland, de zwaarst getroffen streek in België en mijn thuisregio. 

De risico's waren al vroeg bekend, sinds de Tweede Wereldoorlog en hoogst waarschijnlijk al vroeger, maar werden lange tijd genegeerd ondanks waarschuwingen van generaties longartsen. De fabriek Scheerders Van Kerckhove (SVK) maakte van mijn geboortestad Sint-Niklaas (Waasland) een van de epicentra van de grootschalige asbestnijverheid. We kunnen ons geen voorstelling meer maken van het stof dat daar, in elke betekenis, is opgewaaid. De wantoestanden hebben een duistere schaduw over de industriegeschiedenis van ons land geworpen, een nog steeds aanwezige smet die niet aan het asbest zelf ligt, maar aan degenen die de toxiciteit verzwegen en de werknemers niet hebben beschermd of gesteund. 

Asbesthoofdstad van de wereld

De impact van asbest kwam mij ter ore via mijn grootvader Dr Paul Deschepper, longarts, nu 97 jaar oud, die reeds in 1972 waarschuwde over de gezondheidsrisico's (1). Mijn oom Dr Koen Deschepper, longarts en oncoloog, zet het vak voort en is betrokken bij verschillende internationale studies om nieuwe behandelingen voor asbestkanker (maligne pleuraal mesothelioma) te ontwikkelen. België staat qua sterfgevallen wereldwijd op de vierde plaats (*), na het Verenigd Koninkrijk, Australië en Italië. Sint-Niklaas in het bijzonder heeft een nog veel hoger sterftecijfer dan het al hoge Belgische gemiddelde. Koen Deschepper overdreef niet toen hij Sint-Niklaas de asbesthoofdstad van de wereld noemde (2)(3). 

(*) Men kan betwijfelen of elk land in de wereld correcte cijfers van sterfgevallen bekend maakt. 

Mineralogie van asbest

Asbest is niet één welbepaald mineraal maar een verzamelnaam voor vezelige, 'asbestiforme' varianten van bepaalde silicaatmineralen, vaak metamorf (*), zoals serpentijnen en amfibolen. De vorm van de vezels kan zowel krullerig als recht en naaldachtig zijn, en weerspiegelt de manier waarop de atomen in het kristalrooster gerangschikt zijn, namelijk in lange slierten of ketens.

(*) metamorf gesteente ontstaat uit een ander gesteente dat transformeert onder hoge druk en temperatuur. 

De oorsprong van asbest kan heel ver teruggaan, soms tot in het Precambrium, de tijd vóór 539 miljoen jaar geleden. Asbest ontsluit in grote oude complexe structuren (vervormingsgordels): de plaatsen waar ooit twee tektonische platen zijn gebotst en bergketens hebben opgestuwd. Sommige van die bergketens waren deel van het supercontinent Gondwana (o.a. Australië en Zuid-Afrika). Als tektonische platen botsten kunnen twee dingen gebeuren: subductie en obductie. Bij subductie duikt een plaat onder de andere, maar soms wordt een stuk plaat bovenop de andere geduwd (obductie). In dit laatste geval worden ook gesteenten uit de aardmantel naar boven geperst. In beide gevallen staat het gesteente onder immense druk en temperatuur, waardoor het smelt en herkristalliseert in een 'nieuw' gamma aan metamorfe mineralen. Asbest is een van de  metamorfe mineralen dat op deze manier ontstaat. Door erosie van gebergtes komen deze gesteenten uiteindelijk aan de oppervlakte. 

Amiantos in Cyprus

Cyprus is de plaats bij uitstek waar gesteenten uit de diepe aardkorst en aardmantel aan de oppervlakte zijn gebracht door obductie. De wereldberoemde (voor geologen) Troodos Ofioliet toont een ongeëvenaard scala aan diepe oceanische en mantelgesteentes en het is een van de beste plaatsen om obductie en zeer bijzondere 'ultramafische' gesteenten te bestuderen. Nabij het stadje Amiantos lag een van de grootste asbestmijnen van Europa, die de deuren sloten in 1988 door de dalende vraag. De faam van het stadje leeft echter voort, want in het Spaans en andere talen is de naam van asbest 'amianto'. 

Er zijn meerdere soorten asbest, maar de bekendste zijn chrysotiel (witte asbest), amosiet (bruine asbest), en crocidoliet (blauwe asbest). Deze vormen werden commercieel ontgonnen om in de industrie te gebruiken. Er bestaan nog andere asbestiforme mineralen, zoals tremoliet (zie foto bovenaan), anthophylliet, actinoliet, richteriet, winchiet and fluoro-edeniet.

Chrysotiel uit Canada en Rusland

Chrysotiel of witte asbest is de meest voorkomende en meest gebruikte vorm van asbest. Het behoort tot de mineraalgroep van de serpentijnen en heeft krullerige vezels. Hydrothermaal water rijk aan mineralen circuleert door spleten en breuken in serpentijn-gesteente en zet de mineralen om in vezelige vormen. De grootste chrysotiel-afzettingen liggen in Canada, in Precambrische gesteenten in Quebec en Ontario. Ook de Oeral in Rusland bulkt van de chrysotiel-ertsen. 

Canada was tot het einde van de twintigste eeuw een van de grootste producenten, maar vanwege de gezondheidsrisico's is de productie daar gestopt in 2012. Het gapende gat van de ooit bloeiende Jeffrey-mijnen nabij het Canadese stadje Asbestos, in 2020 omgedoopt tot Val-des-Sources, getuigt nog van de vroegere nijverheid maar ook van het leed dat van hieruit wegsijpelde en tentakels uitsloeg naar vele andere plaatsen in de wereld, zoals Sint-Niklaas. 

Amosiet en Crocidoliet uit Zuid-Afrika en Australië

Amosiet of bruine asbest en crocidoliet (Grieks, krokè: draad) of blauwe asbest horen tot de mineraalgroep van de amfibolen. Amfibolen zijn een groep silicaatmineralen met een rechte kettingstructuur, die ze taai en onafbreekbaar maakt. Amosiet wordt voornamelijk gedolven in Zuid-Afrika. 

Crocidoliet werd gedolven in de mijnen van Zuid-Afrika en Australië, en is veruit de gevaarlijkste vorm van asbest vanwege de fijne naaldachtige vezels die gemakkelijk kunnen worden ingeademd en ernstige longschade veroorzaken. Het werd verboden in België eind jaren 1960. Crocidoliet werd onder andere van 1937 tot 1966 ontgonnen in Wittenoom, Australië, een plaatsje waar het nog steeds spookt. 2000 van de 20.000 mensen stierven aan asbestkanker en het is er nog steeds niet veilig. 

Natuurlijke risico's?

Als asbest in haar natuurlijke vorm, als steen, niet wordt 'verstoord', is er geen onmiddellijk gevaar. Maar als het verwerkt, beschadigd of op andere manieren wordt aangestast komen de vezels onvermijdelijk vrij, bv als natuurlijke asbestafzettingen en oude verlaten ontginningssites erosie ondergaan. Maar de risico's zijn bijna altijd verbonden met menselijke activiteit zoals bouwwerkzaamheden waardoor erosie versnelt.

Tot op de dag van vandaag is asbest overal in de wereld te vinden in huizen en infrastructuur (in België indien gebouwd vóór 2000), inert, onopvallend, soms zichtbaar (golfplaten) en nog veel vaker aan het oog onttrokken (bv in isolatie). Asbest is nu verboden in vele landen, maar wordt o.a. in China, India, Brazilië en Rusland nog steeds ontgonnen en verwerkt. In de Oeral in Rusland zouden de grootste nog actieve asbestmijnen ter wereld liggen en worden de mensen voorgelogen: "asbest is niet schadelijk, het westen liegt". De dikke mist die om de gezondheidsrisico's hing, is nog lang niet opgeklaard. En zo oorverdovend als de coronapandemie toesloeg, zo stil en genadeloos woeden asbestepidemies voort.

Zal Sint-Niklaas ooit verbleken bij nieuwe toekomstige asbesthoofdsteden die elders in de wereld zullen oprijzen? Ik betwijfel echter of de details (en betrouwbare ziektecijfers) snel tot bij ons zullen doorsijpelen. Wie rijk wordt van de asbestindustrie, zorgt dat er gezwegen wordt. In westerse landen wordt nu vooral aan sanering gedaan en wordt de asbest gedumpt op speciale gecontroleerde sites. Maar asbest is en blijft onverwoestbaar. Iets zegt mij dat asbeststof ook op stortplaatsen door de mazen van het net kan glippen, zolang er corrupte helpende handen zijn. 

-----

Lees meer over de complexe dynamieken tussen natuurlijke grondstoffen en onze menselijke fragiliteit, bv, lapis lazuli en de taliban, de bodem onder vuur in Oekraïne, bodemerosie en woestijnvorming, verzilting, ecocide in Spanje, de aardbeving in Turkije (2022) en waarom zoveel mensen op gevaarlijke plaatranden leven en de vulkaan van wegwerpplastic die de stad Napels overschaduwt. Of lees iets minder verontrustend, bv over het supercontinent Gondwana, en hoe de grote vervormingsgordels zich vormden die we in dit artikel even vernoemden. 

Bronnen

Stoff vzw https://www.stoffvzw.be/

(1) "De problemen gesteld door het verwerken van asbest in de nijverheid", Voordracht gehouden op 5 dec 1972 in Rotary Club Sint Niklaas door Dr. Paul Deschepper. Ook heruitgegeven door Stoff vzw.

(2) Vitaz, 2022, Deschepper K, Van Camp K, Maligne Pleuraal Mesothelioma of Longvlieskanker, https://infusie.be/artikels/maligne-pleuraal-mesothelioma-of-longvlieskanker/

(3) HLN, 18-01-2022, Joris Vergauwen, "Asbesthoofdstad van de wereld' past beter bij deze stad": longarts Vitaz heeft wél hoopgevend nieuws over nieuwe behandeling. 

Mindat, Asbestos, https://www.mindat.org/min-383.html

Sporn, T.A. (2014). The Mineralogy of Asbestos. In: Oury, T., Sporn, T., Roggli, V. (eds) Pathology of Asbestos-Associated Diseases. Springer, Berlin, Heidelberg. https://doi.org/10.1007/978-3-642-41193-9_1

Gualtieri, A.F. (2020). Naturally Occurring Asbestos: A Global Health Concern? State of the Art and Open Issues. Environmental & Engineering Geoscience, 26, 3-8.

Chen, J., Wang, C., Zhang, J. et al. A comparative study of the disease burden attributable to asbestos in Brazil, China, Kazakhstan, and Russia between 1990 and 2019. BMC Public Health 22, 2012 (2022). https://doi.org/10.1186/s12889-022-14437-6

Various Wikipedia sources. 

Afbeeldingen: 

Image in title: Tremolite from the Aure Valley, French Pyrenees (size: 8.2 × 6.7 cm): By Didier Descouens - Own work, CC BY-SA 4.0, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=8725525

Eternit: By Harald Weber, CC BY-SA 3.0, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=3360434

Chrysotielvezels, x 1200, in beeld gebracht door een rasterelektronenmicroscoop. (Janice Haney Carr / Wikipedia): By Janice Haney Carr - CDC PHIL image library, PHIL #11065, Public Domain, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=10289362 

Chrysotiel: By Eurico Zimbres - Own work, CC BY-SA 2.5, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=1261530

Jeffreymijn, By Cjp24 - Own work, CC BY-SA 3.0, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=17455443

Kathelijne: Ik ben geboeid door hoe aarde, oceaan, lucht en leven op elkaar inwerken op geologische en menselijke tijdschalen.

Waarom ik met GondwanaTalks begon.

Recente artikels:

Vind je dit goed leesvoer? Schrijf je in voor een korte nieuwsbrief bij elk nieuw artikel (om de zoveel weken, vrij van zware bestanden en irritante gifs)

Lees ook: