De Dust Bowl in Spanje: verwoestijning en bodemerosie

Spanje verliest elke dag bijna 1,4 miljoen ton goede aarde door bodemerosie. Het land stevent af op een ramp van hetzelfde kaliber als de Dust Bowl in Noord-Amerika in de jaren 30. Toen blies de wind de bovenlaag weg van de vruchtbaarste bodems van de regio. Wat achterbleef was een woestenij waar niets meer kon groeien. In Spanje zijn alle ingrediënten van de fatale mix die tot de Dust Bowl hebben geleid aanwezig. 

Elke toerist die Spanje met de auto doorkruist, ziet onmiddellijk het enorme areaal aan akkers en de uitgestrekte lappen grond met 'kale' aarde. Hier en daar staat een eenzame boom. Een mooi landelijk uitzicht voor sommigen, maar een apocalyptisch landschap voor wie zich om klimaat bekommert. Het land zindert onder een genadeloze zon, of zoals de Spanjaarden zeggen: un sol de justicia, letterlijk een zon van gerechtigheid. 

Als klimaatactie onderaan de politieke agenda blijft bungelen, zal de zon inderdaad als een rechter over het lot van Spanje beslissen. 

Want klimaatverandering, grootschalige ontbossing, industriële landbouw en bodemerosie, met elkaar verweven in een wrede knoop, zorgen nu al voor miljardenverliezen (*). Op lange termijn leidt bodemdegradatie tot mislukte oogsten, gedwongen migratie, conflict en oorlog.

(*) We drukken verliezen uit in geld, dat is jammer en geeft blijk van een kapitalistische visie, maar alleen zo krijgen de meeste mensen zicht op de grootte van het verlies. 

Wat is de Dust Bowl? 

Ik maak in dit artikel de vergelijking met de natuurramp die in de jaren 1934-36 de Noord-Amerikaanse prairies en Great Plains trof. Daar werd de bovenlaag van de bodem door stormen weggeblazen en enorme stofwolken hulden het land in duisternis. Deze ramp, de Dust Bowl, was het gevolg van decennialange droogte en uitputting van de bodem door intensieve landbouw (ik verwees ook naar de Dust Bowl in mijn artikel over de zwarte bodems van Oekraïne).

Calima: de lucht kleurt oranje

Op 15 maart van dit jaar kleurde de Spaanse hemel feloranje. Een enorme stofwolk, een calima, uit de Sahara lag als een deken over het land en dreef naar Noord-Europa, als een voorproefje van wat kan komen. Dweil je terras nog niet, klonk het als hoofdpunt op de radio toen bleek dat er nog meer zand in aantocht was. Was je auto nog niet. 

Rondvliegend Saharastof is echter een redelijk normaal fenomeen en het woestijnstof verrijkt de natuur aan mineralen. Het Amazonewoud kan zelfs niet zonder.

De Iberische oven

Wat niet normaal is, is de alarmerende trend van woestijnvorming die Spanje in haar greep heeft. Het land waar ik al bijna 10 jaar woon kampt met steeds hetere temperaturen, een extreem watertekort en bodemdegradatie. Van alle EU-landen loopt Spanje het hoogste risico om tegen 2050 een woestijn te worden. De waterreserves staan op 47% van hun normale capaciteit (bekijk hier de capaciteit per week). In de tweede week van mei 2022, 'beloven' de temperaturen al op te lopen tot 35°-40°C, ver boven het gemiddelde. El horno ibérico, de Iberische oven, draait op volle toeren.

Daar komt nog bij dat Spanje zich schuldig maakt aan een falend water- en bodembeheer, dat de trend van woestijnvorming versnelt. Naast de economische verliezen heeft het wanbeheer ook al tot menselijke tragiek geleid, waar we straks op terugkomen.

Niet hernieuwbaar 

Verwoestijning is niet alleen het gevolg van het uitblijven van regen maar ook van het verdwijnen van de biosfeer die vocht vasthoudt, als een spons. Daarbij horen niet alleen bossen maar ook bodems. De bodem is een cruciale, niet-hernieuwbare grondstof. Ze is het levende deel van de aardkorst, waar planten en gewassen in groeien en voert ook andere onmisbare ecosysteemtaken uit (zoals het vastleggen van koolstofdioxide).

Bodemerosie is het proces waarbij de bodemdeeltjes wegspoelen met regenwater of wegwaaien met de wind. Het is een natuurlijk proces dat in bergen plaatsvindt en zorgt, op zeer lange termijn, voor 'verjonging' van het landschap (een soort van peeling). Maar door menselijk toedoen gaat de erosie overal te snel en slaat ze toe op steeds meer plekken. Bodemerosie door ontbossing was ook in het verleden een factor die bijdroeg aan het katastrofale instorten van beschavingen, niet alleen op moeilijke, afgelegen plaatsen zoals Groenland (de Vikingen) of Paaseiland (Polynesiërs) maar ook in het tropische Centraal-Amerika (Maya's). 

Koploper

In Europa is Spanje de koploper wat betreft bodemerosie. 66% van het landoppervlak ondergaat erosie waarvan de helft in kritieke staat. Op jaarbasis spoelt 500 miljoen ton bodem weg. Per inwoner is dat 10 ton per jaar, of 27 kg per dag aan goede grond die verdwijnt. En dat terwijl bodemvormende processen er honderden tot duizenden jaren over doen om kaal landoppervlak om te zetten tot vruchtbare bodem. In 9 van de 17 regio's van Spanje is de kritieke grens van bodemerosie (12 ton per hectare per jaar) overschreden en in sommige regio's is die meer dan dubbel (Catalonië, Andalusië en Cantabrië).

Bodemdeeltjes vallen uiteen

Bodemerosie treedt op als de bodem blootligt aan de lucht, ontdaan van een beschermende laag vegetatie. Ze is het gevolg van ontbossing en industriële landbouwtechnieken - zeg maar rooflandbouw - die de bodem uitputten, zoals ploegen, het maandenlang braak laten liggen, gebruik van kunstmest en pesticides, monoculturen, inefficiënte bewatering en het uitrukken van zware landbouwmachines.

In een gezonde bodem, bedekt met vegetatie, plakken de kleine minerale korreltjes (zand en klei) aan elkaar door miljarden micro-organismen, humus en andere kleverige organische stoffen (een soort speeksel). De humus werkt als een spons en zorgt voor het waterbergend vermogen van de bodem. Dat vermogen zorgt er op haar beurt voor dat een lange droge periode overbrugd kan worden. Maar zonder vegetatie, verdampt in de bodem het water, de organismen gaan dood en de humus vergaat. De bodemdeeltjes vallen uiteen en alleen de minerale fractie blijft over: klei-, en zandkorreltjes: stof en niets meer. Een dood substraat dat alleen nog gewassen produceert omdat het op industriële manier bemest en bewaterd wordt (zoals een zieke aan de beademing op intensieve zorg).

De bodem heeft haar goede eigenschappen verloren, en het risico op erosie is enorm groot. Eens deze bodem is weggevaagd, door water of wind, komt het gesteente eronder bloot te liggen, en het resultaat is een levenloos verroest landschap zoals op Mars.

De Dust Bowl komt

Verontrustend genoeg heeft Spanje een paar bijkomende problemen: regen in stortbuien, veel wind, een klimaatgevoelige geografische ligging én een extra risico op erosie door het ruwe, bergachtige terrein.

Wat als er een stortbui valt op die kurkdroge stofferige grond? De bodem spoelt weg want ze bestaat enkel uit los sediment. En stel dat er een aantal droge jaren na elkaar komen, en de wind waait? Het stof zal opwaaien, in enorme stofwolken, veel erger dan de calima van dit voorjaar. Zal de Dust Bowl zich dan herhalen? 

Koeien en varkens

Ontbossing is een van de oorzaken van bodemerosie. Boskap was nodig om plaats te maken voor landbouwactiviteiten. Door exponentiële bevolkingsgroei worden gestaag meer bossen gerooid. Maar ook de vleesconsumptie is enorm gestegen, en vergt een nog grotere landbouwproductie. Op 80% van het wereldwijde landbouwareaal wordt voeder voor varkens, koeien, schapen en kippen (gras, maïs, alfalfa, graan, soja) gekweekt, terwijl vlees slechts 20% van onze ingenomen calorieën uitmaakt. De gewassen op de overige 20% van de akkers is rechtstreeks bestemd voor menselijke consumptie (groenten, knolgewassen, fruit, peulvruchten, graan, enz.), en geven ons 80% van de nodige calorieën.

De Spanjaard, vleeseter bij uitstek, eet 275 gram vlees per dag, terwijl slechts 300 gram per week door de Voedsel- en Landbouworganisatie van de VN wordt voorgeschreven. In Spanje zou een reductie van 80% veel gezonder zijn en ruimte laten voor een kleinere maar duurzame veeteelt.

Vochtige bubbel

Tegenwoordig verdwijnen in heel Europa bossen ook door bosbranden (zijn we in het Pyroceen aanbeland?) en boomsterfte. Er is maar één manier om dit verraderlijke domino-effect tegen te houden: het regenereren van de bossen en de plantengroei. Naast hun fotosynthetische vermogen zijn bossen, net als de bodem, sponzen die vocht opslaan, vasthouden en afgeven. Bossen genereren zo een koel en vochtig microklimaat en zorgen voor meer plaatselijke regen.

Men denkt dat de Dust Bowl in Amerika niet alleen door de rooflandbouw zelf veroorzaakt is maar ook door het verdwijnen van de bossen, waardoor de vochtige bubbel doorprikt werd, en lokaal een megadroogte aanbrak (waardoor de al uitgeputte bodem niet meer kon produceren).

Zwembaden, mango's en ronde punten

Tussen de start van de zomer in 2021 tot maart 2022, heeft het in Spanje verontrustend weinig geregend, een trend die al jaren bezig is en die vele gezichten heeft. Ik sprokkel een paar observaties bijeen:

• Binnenland (Castilla-y-León, Castilla-la-Macha en Extremadura): Tragisch ontboste landschappen strekken zich uit langsheen de grote verkeersaders, tot zover het oog reikt. Enorme irrigatiesystemen besproeien de monoculturen zo inefficiënt mogelijk: vanop grote hoogte, op het heetste uur van de dag en in volle wind.
• Costa Blanca: In sommige dorpen van deze volgebouwde kust werd jaren geleden al een verbod op besproeien van tuinen en opvullen van zwembaden opgelegd omdat er geen water meer uit de keukenkranen kwam.
• Provincie Málaga: Tegenwoordig smullen we in Spanje van mango's en avocado's, gekweekt op eigen bodem. Deze tropische teelt verbruikt veel meer water dan er is, en heeft de plaats ingenomen van inheemse oogsten. (Belangrijke noot: vlees eten vergt nog meer water.)
• En misschien nog het meest zichtbare voorbeeld van waterverspilling: De perfect gecoiffeerde groene gazonnetjes op ronde punten die de hele zomer door rijkelijk besproeid worden.

Illegale waterputten

De overheid is er nog niet in geslaagd om de waterlekken in landbouw, industrie, gemeentelijk en huiselijk gebruik te dichten door een duurzaam beheer op te leggen. De prijs van water steeg en er werden illegale waterputten gegraven, soms tientallen meters diep. Deze waterroof, erkend als misdrijf, wordt oogluikend toegestaan. De burgers zijn immers niet goed op de hoogte van de watercrisis en de waterrechten.

Een miljoen illegale waterputten - er moest een kindje de dood in vinden om de putten wereldwijde aandacht te geven - zijn het droevige resultaat van het falende watermanagement. Milieuorganisaties zoals Greenpeace eisen al jaren dat Spanje haar hydrologisch patrimonium beter beschermt tegen illegaal aftappen en nonchalant gebruik (bekijk punten en kaarten van illegaal gebruik hier). Door actievoering worden die stemmen nu wel gehoord en is er een verandering van mentaliteit op gang, al is ze traag.

'Samen droogte aanpakken'

Bijna alle VN-landen ondertekenden in 1994 het Desertificatieverdrag, ook Spanje, nadat eerdere VN-conferenties sinds de jaren 70 niet tot actie hadden geleid. Spaanse politici, o.a. viceminister-president Teresa Ribera (ook minister van ecologische overgang en demografische uitdaging) beginnen in te zien dat het menens is. Spanje zal dit jaar op 17 juni de World Day to combat Desertification and Drought voorzitten. In Madrid zal men licht werpen op droogte en verwoestijning, het publiek informeren, en de oplossingen benadrukken. Het thema dit jaar is 'Overcoming Droughts Together'.

Droge Hadley-cel

De bewustmaking en actie zijn inderdaad dringend. Want terwijl het land wel beter beheerd kan worden, met wat goede wil, voelen we in Spanje de hete adem van de Sahara in onze nek.

De droge 'cel' van lucht (een 'Hadley-cel'), waarin de Sahara ligt, dreigt zich te verbreden waardoor ook de gebieden ten noorden van de Sahara in die cel gevangen kunnen geraken. Dit is het gevolg van klimaatverandering die de Hadleycirculatie (de manier waarop droge en vochtige lucht zich rond de aarde verspreiden) beïnvloedt.

'Menu del día'

Spanje heeft een lange weg te gaan en het parcours zal hobbelig zijn. Spanje moet als deel van de EU meedoen om de globale uitstoot te verminderen, zodat het klimaat niet té erg verandert. Op nationaal niveau moet gezorgd worden voor ecosysteemherstel en een duurzaam bodem- en waterbeheer, en veranderingen in eetgewoonten. Dat laatste kan door het promoten van gevarieerde, lekkere en gezonde vegetarische gerechten die Spanje wel heeft, maar die vaak onvindbaar zijn op de menu del día (de dagschotel). Zoals overal, moeten grote stukken land teruggegeven worden aan de natuur.

Dit alles en meer is nodig om dit land, dat ons lief is, klimaatrobuust te maken, rampen zoals de Dust Bowl geen kans te geven, en om de voedselzekerheid, levenskwaliteit en burgerveiligheid van de inwoners van Spanje veilig te stellen.

--------

Verwante artikels:

• De stikstofkringloop, een verhaal over voedsel, bacteriën en oorlog.
• Steeds meer bodemverzouting: wat doen we eraan? 
• Het zwarte goud van Oekraïne en de vruchtbaarste bodems ter wereld.
• Antropogene vs natuurlijke klimaatverandering: welke is het snelst?
• De planetaire grenzen: hoe veilig is de aarde voor de mens?

Artikel geschreven door Kathelijne Bonne, geoloog en bodemkundige. Ik schrijf ook op Good Climate News en de Planeetzusjes. 

Laatste artikels: 

Naar alle artikels.

Vind je mijn artikels leuk? Ontvang een update voor elk nieuw artikel (om de zoveel weken) / (geen ander soort reclame):