De grote bocht van de Niger, groene Sahara en oude migratieroutes

De Grote Bocht van de Niger is een van de meest opvallende geografische elementen van West-Afrika. Deze 4100 km lange rivier keert zich abrupt om nabij Timboektoe en loopt parallel aan grote woestijnduingordels alvorens terug naar de vochtige tropen te stromen en uit te monden in de beruchte Niger Delta, die vol petroleum zit. De Grote Bocht ontstond door het samenvloeien van twee aparte riviertakken in een geschiedenis die getekend werd door klimaatverandering. De Sahara was namelijk niet altijd de grote stofkom die ze nu is, ooit was ze groen en bruiste van leven.

Auteur: Kathelijne Bonne

Rivieren zijn dynamische systemen die door de tijd heen hun loop verleggen en soms versmelten met andere rivierbekkens, of andere stromen aftappen, en daaraan danken we sommige van 's werelds adembenemendste landschappen, zoals de wereldberoemde Victoriawatervallen, die de lokale bevolking de Rook-die-dondert noemt. Grote, abrupte of scherpe rivierbochten, stroomversnellingen en watervallen, zijn vaak signalen van verandering in het verleden, en de grote bocht van de Niger is een wel erg opvallende anomalie. Ik was ooit betrokken bij een studieproject en mocht de paleodrainage - zoals dat heet - van de Niger onder de loep nemen, de resultaten werden opgenomen in een boek van de Geological Society of London en zijn de basis van dit artikel.

De Grote Bocht van de Niger is geologisch gezien een zeer recent fenomeen, en bestaat nog maar een paar duizend jaar. Deze recente geschiedenis liep synchroon met de klimaatevolutie van de Saharawoestijn, die schommelde tussen droge en natte, groene fases. Tijdens droogte was de Sahara een onoverkomelijke barrière voor migratie van flora, fauna en vroege hominiden en mensen, maar tijdens groene fases openden zich vruchtbare corridors die uitnodigden tot migratie. Mogelijks migreerden oermensen en ook moderne mensen via verschillende 'Out-of-Africa' routes doorheen de Sahara. 

Om de evolutie van de Niger te reconstrueren splitsen we de rivier in twee takken ten opzichte van de Grote Bocht: de westelijke en de oostelijke tak, die ooit aparte rivieren waren. De westelijke Niger stroomde naar het noorden, de woestijn in, terwijl de oostelijke Niger vanuit de Republiek Niger via Niamey naar Nigeria stroomt.

Groene Sahara

De westelijke Niger stroomde vroeger in noordoostelijke richting naar de Azawad-woestijn in Mali (zie eerste satellietbeeld). De rivier stroomde naar een groen savannelandschap met meren. Nu zijn die meren opgedroogd en de vele zoutafzettingen in de Azawad zijn de enige tekenen dat ze ooit bestonden. Men vond ook opgedroogde rivierkanalen terug, die getuigen van de vroegere verbinding tussen de westelijke Niger en het merengebied. Millennia-oude rotstekeningen, die overal in de Sahara terug te vinden zijn, tonen dat prehistorische mensen door dit gebied trokken toen het er groener was, net als vele diersoorten die we nu met Oost-Afrika associëren zoals gazelles en giraffes.

Volgens de Out-of-Africa hypothese van de evolutie van de mens, bevonden anatomisch moderne mensen (Homo sapiens) zich op een bepaald moment in zuidelijk Afrika en verspreidden zich via verschillende migratieroutes uit Afrika. Men dacht aanvankelijk dat ze via de vruchtbare rivieroevers van de Nijl naar het noorden trokken, de zogenaamde Nijl-corridor. Die vruchtbaarheid was deels te danken aan de nabijheid van de Grote Slenk van Oost-Afrika, een bron van water en vruchtbaar vulkanisch sediment.

Wetende dat de Sahara ooit groen was, maakt het aannemelijk dat mensen mogelijks ook andere 'Out of Africa' routes benutten, namelijk groene corridors in de westelijke Sahara.

De aardas schommelt

De Sahara zelf bestaat al zeer lang, misschien al zeven miljoen jaar en is altijd onderhevig geweest aan sterke klimaatschommelingen. Ze wisselt tussen groene en woestijnfases. Tijdens een woestijnfase breidt ze zich ver uit tot buiten de huidige grenzen, en tijdens een groene fase rukt de vegetatie op en trekt de zandzee zich terug, tot slechts enkele droge, zanderige kerngebieden overblijven. Zulke omslagen volgen elkaar op en vandaag is de Sahara al ongeveer zesduizend jaar in een woestijnfase.

Deze klimaatveranderingen zijn cyclisch van aard en hebben een astronomische aandrijving. De stand en helling van de aardas schommelt lichtjes als een niet perfect draaiende tol, en de omloopbeweging rond de zon wijzigt subtiel van ovaal naar rond en van meer tot minder excentrisch ten opzichte van de zon. De veranderingen voltrekken zich in cycli van duizend tot tien- en honderduizend jaar en staan bekend als de Milanković parameters, naar de ontdekker. Moest de Maan er niet zijn, zou de aarde veel wilder en onregelmatiger schommelen, wat het klimaat onleefbaar zou maken. De maan is als het ware de jockey die het renpaard rechtdoor doet lopen.

Al deze subtiele schommelbewegingen doen de hoek waarop het zonlicht op aarde invalt variëren waardoor het klimaat verandert. Op basis daarvan bedacht men de Saharapomp-hypothese die de migratie van planten, dieren en mensen linkt aan de ritmisch inkrimpende en uitbreidende vegetatie, als een pomp. De Sahara-pomp zal er uiteindelijk voor zorgen dat de westelijke en oostelijke Niger zich met elkaar verbinden.

Muur van zand

Achttien duizend jaar geleden eindigde een groene fase. De savanne begon te verdrogen en te verzanden. Er brak er een extreem droge periode aan en de Sahara breidde zich verder uit dan ooit. Deze overgang viel samen met de piek van de laatste IJstijd die andere delen van de aarde teisterde.

In de buurt van Timboektoe waaide woestijnzand aan door sterke passaatwinden. Grote zandduinen stapelden zich op en wierpen een natuurlijke stuwdam op, een muur van zand, waardoor de westelijke Niger niet meer kon doorstromen naar de Azawad. Het water van de Niger bleef ten zuiden van de duinen staan en er stroomde samen in een meer. Dit meer liet afzettingen van zout en diatomiet achter. Diatomiet is verharde slik bestaande uit de schelpjes van kiezelalgen (diatomeeën) die in water leefden.

En toen brak opnieuw een groene fase van de Sahara aan, ongeveer tien tot achtduizend jaar geleden.

Samensmelting van rivieren

Het waterpeil in het meer waarin het water van de westelijke Niger liep, begon te stijgen tot het op een bepaald moment over de rand stroomde. Door de duinenbarrière kon het water niet z'n oorspronkelijke loop naar het noordoosten hervatten, maar stroomde over naar het zuidoosten (een hoek van negentig graden makend met de oorspronkelijke stroomrichting), naar een groot komvormig bekken in de Republiek Niger dat binnen het stroomgebied van de oostelijke Niger ligt. Door de kracht van het overstromende water ontstond een geul, de rivier sneed zich in, en zo werden de westelijke en oostelijke takken van de Niger één grote rivier.

Toen werd het weer droger en brak de huidige woestijnfase aan, ongeveer zesduizend jaar geleden. Het meer aan de rand van de Sahara droogde op en er vormden zich langgerekte oost-west georiënteerde duinen waartussen de Niger stroomt. Verder naar het westen ligt nog een huidige restant van het vroeger grotere natte gebied: de Binnendelta van de Niger, een bijzondere biotoop van draslanden.

Binnendelta van de Niger

De Binnendelta dankt haar bestaan aan de instroom van water uit subtropisch Afrika en de platte topografie, waardoor het debiet van de Niger afneemt en zich grote plassen vormen. Het ecosysteem van meren, moerassen en draslanden is te vergelijken met de Okavangodelta in Botswana. De Niger vertakt zich in een complex netwerk van zijtakken die het omliggende land bevloeien. Voorbij de Binnendelta stroomt de Niger gestaag verder tussen de grote fossiele zanduinen die tijdens de vroegere woestijnfase gevormd zijn. Voorbij de Grote Bocht gaat de Niger sneller stromen want op de plaats van de verbinding van de westelijke en oostelijke takken is er een sterkere helling.

Shonghai Rijk en karavaanroutes

De Niger heeft haar stempel gedrukt op de beschavingen van West-Afrika. Dankzij de vruchtbare binnendelta en zoet water in de Sahara konden zich enkele van de vroegste grotere steden en culturele centra van sub-Saharaans Afrika ontwikkelen. Djenné, Timboektoe en Gao bloeiden op in de vijftiende eeuw onder het Shongai Rijk en waren belangrijke handelscentra voor woestijnvolkeren en nomaden. Deze plaatsen aan de Niger waren bovendien knooppunten voor de Trans-saharahandel, een netwerk van karavaanroutes die de Sahel, West-Afrika en Europa met elkaar verbonden, en die via Egypte ook aansloot op de Zijderoute in Azië. Goederen zoals goud, zout, ivoor en slaven, werden in Timboektoe overgeladen van kameelkaravanen op boten op de Niger. Vandaag wordt in dit gebied enkel zout verhandeld.

Zegen en vloek

Vandaag is de Niger is een rivier van extremen, een zegen en een vloek. Het is de slagader die leven brengt in de Sahel van Mali en de Republiek Niger. Door de huidige klimaatverandering, woestijnvorming en bevolkingsdruk staan de Niger en haar water onder steeds grotere druk.

Stroomafwaarts, in Nigeria, heeft de Niger nog een belangrijke zijtak, de Benue-rivier, die door het vochtigere klimaat en bergachtige reliëf van Oost-Nigeria en Kameroen een enorm groot debiet heeft. Samen monden de Niger en Benue uit in de gigantische Niger Delta, een van de grootste rivierdelta's ter wereld. Vanwege de petroleum is de Niger Delta een bron van ongekende rijkdom voor een handjevol machthebbers en oliemagnaten, maar ter plaatse zorgt de extractie vooral voor degradatie van het milieu en ontwrichting van lokale gemeenschappen en culturen.

--------

Deze geschiedenis van de Niger is slechts de laatste etappe van een veel langere evolutie, die tot in het Krijt strekt. Skeletten van walvissen onder de woestijnzon vertellen hier meer over, onder andere over de Tethyszee die ooit de Sahara overstroomde.

Ik schreef ook over andere rivieren zoals de Zambezi en de grootste watervallen van Afrika, de Victoria Falls, en over de lange reis doorheen de tijd van het continent Afrika zelf. Een van de opvallendste geografische kenmerken van Afrika is echter de Grote Slenk van Oost-Afrika, bespikkeld met vulkanen en kratermeren, bergen en hoogvlaktes. Jane Goodall, die ik in 2022 ontmoette, deed daar, aan het Tanganyikameer, haar baanbrekende veldwerk. De Niger is via Egypte verbonden met de Zijderoute die tot in Centraal-Azië en verder trekt, waar hemelsblauw lapis lazuli werd ontgonnen, o.a. gebruikt voor het dodenmasker van Toetanchamon en andere schatten van de geschiedenis. De Zijderoute trekt ook door Turkije, via de plaats waar twee gigantische breuklijnen elkaar kruisen in een angstaanjagend drieplatenpunt, waar toevallig - of niet - beschavingen opbloeien.

-----

Bronnen

Bonne K. 2014 Reconstruction of the evolution of the Niger River and implications for sediment supply to the Equatorial Atlantic margin of Africa during the Cretaceous and the Cenozoic. Geological Society of London Special Publications 386; and references herein:

• Jacobberger, P. 1981. Geomorphology of the upper Inland Niger Delta. Journal of Arid Environments, 13, 95-112.
• Dunne et al., 2012, First dairying in green Saharan Africa in the fifth millennium bc . Nature 486,390-394.
• Drake et al., 2011, Ancient watercourses and biogeography of the Sahara explain the peopling of the desert. PNAS, 108(2).
• Zhang et al., 2014, Aridification of the Sahara desert caused by Tethys Sea shrinkage during the Late Miocene. Nature, 513, 401-404
• Makaske et al., 2007, Aeolian and fluviolacustrine landforms and prehistoric human occupation on a tectonically influenced floodplain margin, the Méma, central Mali. Netherlands Journal of Geosciences, Geologie en Mijnbouw, 86(3), 241-256.
• Bridges, E. M., 1990, World Geomorphology. Cambridge University Press, Cambridge.
• Kröpelin et al., 2008, Climate-Driven Ecosystem Succession in the Sahara: The Past 6000 Years. Science 320(5877):765-8
• Haywood, 2000, Atlas of World History. Metro Books.

Kathelijne: Als natuurliefhebber en geoloog/bodemkundige ben ik geboeid door hoe gesteente, bodem, oceaan, lucht en leven met elkaar in wisselwerking zijn op geologische en menselijke tijdschalen.

Waarom ik met GondwanaTalks begon.

Enkele boeken:

Recente artikels van GondwanaTalks:

Vind je dit goed leesvoer? Schrijf je in voor een korte nieuwsbrief bij elk nieuw artikel (om de zoveel weken, vrij van zware bestanden en vervelende gifs)