De Grote Slenk van Oost-Afrika: een slinger van natuurwonderen.
In de Grote Slenk liggen Afrika's meest emblematische landschappen, zoals de Kilimanjaro, de Ngorongoro krater, de Grote Meren, en de weidse savannes waar "de grote vijf" door zwerven. Bovendien vond men hier goed bewaarde resten van vroegere mensachtigen. Maar dit gebied zal niet blijven zoals het is: Afrika splitst zich in twee en er zal een oceaan tussen beide delen komen.
Tekst: Kathelijne Bonne, 2020. (Titel video link, zie onderaan)
De Grote Slenk is een langgerekt systeem van depressies, riftvalleien, breuken en vulkanen dat helemaal van het Midden-Oosten, door Ethiopië tot in Mozambique en Botswana loopt, over de volledige lengte van Oost-Afrika. De Grote Slenk vormde zich eerst in het noorden en breidde zich daarna uit naar het zuiden, als een grote rits. De waaier aan reliëfvormen, die samen een adembenemend gevarieerd landschap vormen, hebben één onderliggende oorzaak, namelijk de platentektoniek.
In dit artikel nemen we je mee op een reis van noord naar zuid door de Grote Slenk en staan we stil bij enkele van de meest opmerkelijke geologische landschappen. Maar we leggen eerst snel uit hoe de Grote Slenk ontstaan is.
Afrika splitst zich in twee
De aardkorst bestaat uit een puzzel van platen, die door bewegingen diep in de aarde worden aangedreven en daardoor ten opzichte van elkaar verschuiven, zoals ook beschreven in ons artikel over de Platentektoniek. Als twee platen naar elkaar toeschuiven, zogenaamde convergente platen, dan ontstaat er een bergketen. Divergente platen daarentegen schuiven van elkaar weg, en dan ontstaat er een slenk of rift (een langgerekte vallei), zoals in Oost-Afrika.
Op het land is een rift systeem de eerste fase van het opbreken van de continenten. Daarom is zo'n gebied een laboratorium waar we in detail de effecten kunnen bestuderen van de platentektoniek, op het reliëf, de rivieren, de ecosystemen en de mens. Afrika breekt zich in twee platen: de Nubische plaat schuift naar het westen en de Somalische plaat naar het oosten. Dit alles gebeurt op een tijdschaal van miljoenen jaren. De eerste tekenen van 'break-up' begonnen al meer dan 40 miljoen jaar geleden, tijdens het Eoceen, maar de meeste rift-activiteit is jonger en dateert van de laatste 15 tot 10 miljoen jaar geleden. De allerjongste vertakkingen liggen in Mozambique en Botswana.
Gewapend met deze kennis, beginnen we aan onze reis. We zullen ook enkele mede-mensachtigen tegenkomen en grote rivieren doorkruisen. We starten onze reis in het Midden-Oosten.
De Afar Driehoek
Het breukensysteem van de Grote Slenk begint in Turkije, loopt tussen de twee bergketens van Libanon door naar de depressie van de Dode Zee, een van de laagst gelegen en zoutste meren op aarde. Dit gebied is via een reeks breuken verbonden met de beroemde Afar-driehoek (zie kaart hieronder), ook gekend als Danakil depressie, in noordelijk Ethiopië, Eritrea en Djibouti. Hier wijken niet twee, maar drie tektonische platen uiteen: de Arabische, Nubische en Somalische platen.
De Afar-driehoek is een belangrijke paleo-archeologische vindplaats. Hier werd in de jaren zeventig een redelijk volledig skelet van een jonge vrouwelijke mensachtige gevonden, Lucy. Deze Australopithecus afarensis leefde ongeveer 3,2 miljoen jaar geleden. Wetenschappers leerden enorm veel bij over de geschiedenis van de mensheid dankzij deze en andere overblijfselen uit Oost-Afrika, zoals te lezen in 'Het verhaal van onze voorouder' van Richard Dawkins.
Vruchtbare oevers van de Nijl dankzij vulkanische mineralen
Zowel de hooglanden van Ethiopië, als de diepste diepten in de laaglanden van de Afar-driehoek zijn gevormd door de rift-activiteit. De Afar-driehoek is de hel op aarde wat betreft hitte, droogte, onherbergzaamheid en vulkanisme. In de vulkaan Erta Ale kijk je recht in een actief lavameer (zie foto hierboven).
Aan de randen van de Afar driehoek rijst het land steil omhoog naar de Ethiopische Hooglanden. De ondergrond bestaat er volledig uit basalt, een gevolg van gigantische vulkanische uitbarstingen die 30 miljoen jaar geleden plaatsvonden. De Blauwe Nijl ontspringt in deze bergen. Door verwering van het basalt worden de vulkanische mineralen losgemaakt, en duizenden kilometers naar het noorden door de Nijl afgezet op de rivieroevers in Egypte, met zeer vruchtbare bodems tot gevolg. Deze geologische meevaller kwam de landbouw en de culturele bloei in het Oude Egypte zeker ten goede.
Verder naar het zuiden splits de Grote Slenk zich in twee grote takken: de oostelijke en de westelijke tak. Deze opsplitsing is gebeurd omdat er onder Tanzanië een heel dik, sterk en oud stuk aardkorst zit, waardoor de 'rits' hier blokkeerde en een andere weg moest zoeken. We bekijken eerst de oostelijk tak, om daarna onze reis naar het zuiden via de westelijke tak verder te zetten.
_Fundort_Nariokotome,_Kenia,_Rekonstruktion_im_Neanderthal_Museum.jpg)
De Turkanajongen
De oostelijke tak (ook genaamd Gregory rift) leidt ons via het Turkanameer naar Kenya. Aan dit enorme woestijnmeer werd in 1984 het skelet opgegraven van een negen jaar oude jongen die ongeveer 1,5 miljoen jaar geleden leefde, nu vereeuwigd als de Turkanajongen. De Kenyaanse fossielzoeker Kamoya Kimeu uit Richard Leakey's team was de vinder van deze sympathieke Homo ergaster.
Aan de grens met Tanzania eindigt de oostelijke tak, en hier torenen enkele reusachtige, alleenstaande vulkanen boven de savanne, namelijk de Kilimanjaro, Mount Kenya, Mount Meru en Mount Elgon. Een zeer bijzondere en perfect kegelvormige vulkaan is de Oldoinyo Lengai. Hij spuwt carbonaat-lava, als enige ter wereld. De beroemde Ngorongoro krater daarentegen is een oude, afgesleten vulkaan.
Grote Meren en de Mensapen
De westelijke tak (of Albertine rift) van de Grote Slenk is niet minder majestueus qua landschappen. We zijn aanbeland in het gebied van de Grote Meren; de Albert, Edward, Kivu, Tanganyika, Rukwa en Malawi meren liggen in een grote slinger van noord naar zuid. De Tanganyika en Malawi meren zijn respectievelijk 1400 en 600 meter diep en ze bestaan al twaalf en acht miljoen jaar. Ze horen bij de oudste en grootste meren ter wereld. Rondom de meren rijzen bergen en vulkanen op, zoals de vijfduizend meter hoge Rwenzori bergketen in Oeganda.
Deze besneeuwde toppen zijn waarschijnlijk wat 19e eeuwse ontdekkingsreizigers de Mountains of the Moon noemden, waar men dacht dat de bron van de Nijl zich bevond. In Congo, nabij Goma, bevindt zich de beruchte Nyirangongo-vulkaan, met een actief lavameer in de krater. 's Nachts hult de gloeiende lava de bewolkte nachthemel in een onheilspellende roodachtige gloed.
De steile berghellingen aan de kusten van het Tanganyikameer zijn de thuis van onze naaste neven, de chimpanzees. In 1960 zette Jane Goodall hier voet aan wal om ze te bestuderen. Ze deed belangrijke ontdekkingen die antropologen ertoe dreven de definitie van 'de mens' aan te passen.
De westelijke tak is de watertoren van Afrika: hier ontspringen de Congo, de Nijl en de Zambezi rivieren. Het klimaat is er bijzonder vochtig en daardoor is de vegetatie in de westelijke tak zeer weelderig. Oeganda, een land met kratermeren, rivieren, draslanden en vulkanen, wordt niet voor niets de parel van Afrika genoemd. Bovendien is de biodiversiteit door de verschillende hoogtes enorm groot. De Virunga's in het oosten van de DRC zijn het laatste toevluchtsoord van de met uitsterven bedreigde berggorilla, met hand en tand verdedigd door Dian Fossey die in 1985 vermoord werd. Vandaag worden de gorilla's beschermd door speciaal daarvoor getrainde rangers van het Virunga National Park, maar deze dappere mensen riskeren dagelijks hun leven wegens het gewapende conflict in de regio.
Het grote Victoriameer is een enorm, ondiep bekken tussen de twee takken van de Grote Slenk. Het wordt van water voorzien door de vele rivieren die in de hooglanden van de Slenk ontspringen. Nabij Jinja in Oeganda stroomt het water weg uit het Victoriameer, hier begint de Witte Nijl.
De rook die dondert
We trekken verder naar het zuiden. Voorbij het Malawimeer vertakt de Grote Slenk zich opnieuw. Eén tak strekt oostwaarts naar de laagvlakten van zuidelijk Mozambique. Het is een plat gebied, maar de subtiele hoogteverschillen van de 'jonge 'rifts' zijn toch groot genoeg om de loop van de grote Limpopo-rivier te beïnvloeden.
En dan komen we aan de zuidwestelijke tak van de Grote Slenk. Deze strekt zich door Zambia, via enkele zeer diepe riftvalleien op de grens met Zimbabwe, naar Botswana. De Zambezi Rivier loopt via deze weg naar het oosten. Ook de 'Rook die dondert', of Mosi-oa-Tunya watervallen, ontstonden door het grote hoogteverschil tussen de ingezakte slenk en het omliggende hoogplateau. David Livingstone was zodanig onder de indruk van dit 1700 meter brede watergordijn, dat hij ze naar zijn koningin noemde, de Victoria Falls.
Wieg van de mensheid?
We bereiken Botswana, op het eerste zicht een redelijk plat land. Net als in Mozambique, zijn er subtiele hoogteverschillen aan breuklijnen en lichtjes verzakte gebieden. Want ook hier is de rift-activiteit in een pril beginstadium. En net als in Mozambique, volstaan deze hoogteverschillen om de loop van de rivieren te beïnvloeden. De Okavango Delta vormde zich op zulk lichtjes gezakt stuk aardkorst, en deed er een uniek ecosysteem van draslanden en waterlopen ontstaan.
Wat verder naar het oosten in Botswana liggen enkele ondiepe, komvormige depressies, de Makgadikgadi zoutpannes, waarvan het waterniveau enorm varieert naargelang het klimaat. Recent onderzoek toont aan dat dit de bakermat is van onze eigen soort, de Homo sapiens, die hier 200.000 jaar geleden leefde en van hieruit aan zijn grote reis begon.
-------
Titel video: VolcanoDiscovery: Fly over an active lava lake - Erta Ale volcano, Ethiopia https://www.youtube.com/watch?v=qkFJw9vTRpg
Ga naar boeken om te zien wat we schrijven over 'Het verhaal van onze voorouder: Een pelgrimstocht naar de oorsprong van het leven', van Richard Dawkins en Yan Wong dat gebruikt werd als achtergrond voor de antropologische noten dit artikel.
Bronnen:
Chan, E.K.F., Timmermann, A., Baldi, B.F. et al. Human origins in a southern African palaeo-wetland and first migrations. Nature 575, 185-189 (2019). https://doi.org/10.1038/s41586-019-1714-1
Dawkins, R & Wong Y, 2019, Het verhaal van onze voorouder: een pelgrimstocht naar de oorsprong van het leven. Nieuw Amsterdam, 848 p.
Modisi, M. P. et al, 2000, Rift kinematics during the incipient stages of continental extension: Evidence from the nascent Okavango rift basin, northwest Botswana. Geology, v. 28; no. 10; p. 939-942.
MacGregor, D. 2014, African Rift System: A series of interpreted maps through time. Journal of African Earth Sciences, Vol. 101, 232-252.
Yirgu et al, 2006, The Afar volcanic province within the East African Rift System: introduction. Geological Society, London, Special Publications, 259, 1-6, https://doi.org/10.1144/GSL.SP.2006.259.01.01
Foto's:
Titelfoto: Wildebeest migratie: Daniel Rosengren / CC BY 4.0.
(*) Grote Slenk (Great Rift Valley) Redgeographics / CC BY-SA 4.0.
(**) Reconstructie Turkanajongen: Neanderthal Museum / CC BY-SA 4.0.
Zonder annotatie: openbaar domein.
Terug naar alle Artikelen.
Artikel geschreven door Kathelijne Bonne, geoloog en bodemkundige. Ik schrijf ook op Good Climate News en de Planeetzusjes.
Laatste artikels: