Tethys Oceaan: de verdwenen wereldzee ligt nu in de bergen.
De Tethysoceaan was een enorme oceaan die nu niet meer bestaat. Maar dat klopt niet helemaal. Er zijn nog restanten van deze oceaan. De Middellandse Zee bijvoorbeeld is het laatste overblijfsel van deze verdwenen wereldzee. De andere resten van de Tethysoceaan vind je hoog in de bergen, over heel Eurazië.
Tekst: Kathelijne Bonne.
Er zijn vijf wereldzeeën of oceanen: de Atlantische, Stille, Indische en Zuidelijke oceanen en de Noordelijke IJszee. Maar in een ver geologisch verleden lagen de continenten anders, en waren er dus ook andere oceanen. De Tethys is daar de meest bekende van. Overblijfselen ervan zijn wereldwijd terug te vinden.
Wanneer bestond de Tethys, welke dieren herbergde ze, en hoe ontdekt men deze verdwenen wereldzee? Dat behandelen we in dit artikel, maar eerst een basisvraag: wat is een oceaan?
Wat is een oceaan?
Oceanen bestaan omdat de buitenste 'schil' van de aarde in stukken, de aardplaten, is gebroken. Tussen de aardplaten, openen zich, zeer traag weliswaar, de oceanen. Zo vormen zich grote bekkens, die door hun lage ligging door zeewater overspoeld zijn. Maar oceanen zijn meer dan onderwater gelopen lage gebieden. Onder de waterkolom, die gemiddeld 4 km diep is, ligt de oceanische korst, die bestaat volledig uit basalt. Dat is gestolde lava die in het midden van de oceaan uit grote scheuren vloeit, en bij het stollen 'nieuwe' korst vormt. Naarmate meer lava stolt, wijken de tektonische platen, eigenlijk een soort rupsbanden van de planeet, uit elkaar en worden de oceanen breder. Zo wordt de Atlantische Oceaan steeds breder en wijken Amerika en Afrika en Europa steeds verder uiteen.
Terug naar de Tethys. In het begin van het Mesozoïcum, de tijdspanne van 250 tot 65 miljoen jaar geleden, lagen de continenten allemaal dichtbij elkaar in het supercontinent Pangea. De Tethys was een enorm grote inham, tussen Eurazië en Afrika, zie kaart hieronder.
Maar de Tethyszee was niet continu één enkele, uitgestrekte, ononderbroken zee. Erbinnen lagen kleinere continenten, vulkanen, plateaus en andere landvormen. Stukken van Italië, Iberia, Corsica en Sardinië, Anatolië (een door aardbevingen geteisterede aardplaat), en nog enkele andere, lagen een tijdlang als eilanden in de Tethyszee. Het laatste huidige overblijfsel van de Tethys is de Middellandse Zee, die vijf miljoen jaar geleden helemaal opdroogde, ook door tektonische krachten.
Zeereptielen, witte krijtrotsen, monumentale marmer
De Tethys lag rond de evenaar, en er heerste wereldwijd een warm klimaat, vooral in de periode van het Krijt. Leven gedijde goed in de tropische wateren. Er waren veel ammonieten, zeelelies, tweekleppigen, zeekomkommers en koralen. Zij waren deel van een voedselpiramide en werden belaagd door de reuzen van de zee met grote, schrikwekkende bekken zoals de ichtyosaurus (foto hieronder) en de plesiosaurus (titelfoto).
Dit waren geen vissen maar reptielen, die de kustgebieden van de wereldzeeën afschuimden. Onder de vissen waren haaien en coelacanthen. Onderaan de piramide stonden de micro-organismen. Hun kalkskeletjes blijven heel goed bewaard en die dwarrelen naar de zeebodem als het organisme sterft. Daar vormen ze dikke kalk- of krijtlagen. Een van de beste voorbeelden van dergelijke kalkpakketten zijn de White Cliffs of Dover. De witte krijtrotsen bestaan bijna volledig uit de overblijfselen van cocolithoforen, een soort micro-organismen. De oude naam van Groot-Brittannië, Albion, verwijst naar de kleur die je ziet als je het eiland nadert. Kalksteen uit de zee kan via metamorfose getransformeerd worden in marmer. Michelangelo gebruikte een van de zuiverste monumentale marmers, uit de Tethyszee van het Juratijdperk, om zijn David te maken.
Af en toe blijven resten van grotere dieren en planten bewaard, bijvoorbeeld van de ichthyosaurus (zie foto hierboven) die te vinden is langs de beroemde Jurassic Coast in het Verenigd Koninkrijk, waar David Attenborough ook op zoek ging naar zeemonsters voor de documentaire "Attenborough and the Sea Dragon", en waar Mary Anning fossielen zocht en beschreef, tweehonderd jaar geleden.
Fossielen op Mount Everest
Tijdens het Krijt begonnen Afrika en India noordwaarts over de aardbol te schuiven. Afrika maakte ook een enorme reis doorheen de tijd. De Tethysoceaan werd steeds kleiner naarmate deze twee landmassa's, elk apart, maar op dezelfde tektonische plaat, Eurazië naderden. Uiteindelijk botsten Afrika en India met het grote continent en vormde zich de enorme transcontinentale bergketen die van de Pyreneeën, over de Alpen en het Zagrosgebergte tot de Himalaya strekt. Turkije is een van de plaatsen waar de grenzen tussen de Afrikaanse en Euraziatische aardplaten gevaarlijk langs elkaar heen schuiven, verwoestende aardbevingen veroorzakend. De resten van de Tethyszee zitten er geplooid en gebroken in het hoogplateau.
De sedimenten die op de bodem van de Tethysoceaan waren afgezet, liggen nu in verspreid over de gehele Euraziatische bergketen. Het topje van de hoogste berg ter wereld, de Mount Everest, bestaat uit een afzettingsgesteente van de Tethyszee. Daar, op meer dan acht kilometer boven de zeespiegel, op het dak van de wereld, in een ijzige, gierende wind, vindt je trilobieten, zeelelies en schelpdieren die ooit rustig rondscharrelden in de zee.
Het feit dat er in de bergen fossielen zitten van mariene wezens, bezorgde de wetenschappers van de negentiende eeuw, o.a. Edward Suess, heel wat kopzorgen. Want toen wist men nog niet dat de aarde uit platen bestond die steeds in beweging zijn. Suess was wel de eerste die het idee opperde dat er een zee had gelegen tussen Europa en Afrika, en gaf die ook haar naam, Tethys, naar de Griekse godin van de zee. Er waren echter nog 100 jaar nodig vooraleer het bewijs voor de platentektoniek werd geleverd, zoals te lezen in De platentektoniek: Rupsbanden van de planeet.
----
Verwante artikels:
- Lees het verhaal van Edward Suess en hoe hij en andere slimme wetenschappers bijdroegen tot de ontdekking van de continentendrift, in ons artikel over de rupsbanden van de planeet.
- Het wereldberoemde Carrara marmer is gevormd op de bodem van de Tethys Oceaan, tijdens het Juratijdperk.
- De kleuren van de tijd: dorpjes ten noorden van Madrid: een artikel over de geologische geschiedenis van Spanje en over tijden waarin Iberia als een eiland in een de oude Tethysoceaan lag.
Bezoek ook de link van WorldOceansDay en bedenk hoe je zelf actie kan ondernemen ten voordele van gezondere oceanen.
trefwoorden: geologie mount everest, tethys zee, mount everest tethys
Kathelijne: Als natuurliefhebber ben ik geboeid door hoe atmosfeer, bodem, gesteente, oceaan en leven voortdurend met elkaar in wisselwerking zijn op geologische en menselijke tijdschalen.
Waarom ik GondwanaTalks begon.
Lees ook: de Planeetzusjes.
Laatste artikels:
Vind je dit goed leesvoer? Ontvang een update voor elk nieuw artikel (om de zoveel weken) / (geen ander soort reclame):