Supervulkaan Campi Flegrei: Yellowstone in Europa?

De miljoenenstad Napels ligt op tien kilometer van de Vesuvius. Sommigen wanen zich veilig. Maar dat is niet gerekend op de andere, veel grotere vulkaan: de Campi Flegrei. Men vermoedt een link tussen het uitsterven van de Neanderthalers in Italië en een kolossale uitbarsting van deze supervulkaan.

Auteur: Kathelijne Bonne

Kan men over Napels spreken en daarbij niet aan de wereldberoemde vulkaan, de Vesuvius, de vergane stad Pompeï, en Plinius de Jongere denken? Deze drie zijn onlosmakelijk met elkaar verbonden door de meest besproken uitbarsting uit de geschiedenis, die van het jaar 79 na Christus. De toen zeventienjarige Plinius beschreef zo objectief mogelijk het verloop van de uitbarsting. Daarmee is zijn beschrijving een van de oudste vulkanologische verslagen.

Caput mundi

Pompeï was een van de welvarendste steden in het Romeinse rijk, en niemand zal ooit weten of het de caput mundi zou zijn geweest, was de Vesuvius niet uitgebarsten. Maar er schiet niet veel van over. Vandaag is Pompeï gewoon een gemeente, die buiten de archeologische site en een kathedraal niet bijzonder veel te bieden heeft. Maar hoewel de Vesuvius de enige duidelijk aanwezige vulkaan in de omgeving is, is het slechts een van de vele vulkanen van Zuid-Italië. Hij wordt overschaduwt door een veel grotere, gevaarlijkere vulkaarn: de Campi Flegrei. 

Onzichtbare vulkaan

De Campi Flegrei, de 'Brandende Velden', liggen ten westen van Napels.  Anders dan de naam zegt, is dit een gebied van lieflijke, groene heuvels met boomgaarden en wijnboerderijen, zo anders dan de kale, bruine Vesuvius. Maar wie beter kijkt, ziet dat deze heuvels eigenlijk allemaal kleinere vulkanen zijn. Deze vulkanen zijn deel van een groter vulkanisch complex, dat ongeveer twaalf kilometer breed is. 

De Campi Flegrei supervulkaan strekt zich uit over de baai van Pozzuoli, over de gemeentes Pozzuoli, Bacoli en Baia, tot aan de buitenwijken van Napels. De grillige kustlijn met vele inhammen, strandjes en kliffen is volledig door het vulkanisme gevormd. 

Campi Flegrei is een van de weinige supervulkanen in de wereld. Anderen zijn o.a. Yellowstone, de Eifel, Tambora en Santorini.

Daar komt bij dat het gebied overbevolkt is. Supervulkanen sluimeren voor duizenden tot tienduizenden jaren, zodanig dat hun bestaan niet in het collectieve geheugen verankerd zit. Bij een grote uitbarsting is de vernieling in de omstreken totaal en is de impact globaal. De zogenaamde superuitbarstingen hebben de kracht om de geschiedenis en de evolutie op een ander spoor te zetten. 

Yellowstone

Maar wat is een supervulkaan eigenlijk? En waarom spreken we van een supervulkaan als het eigenlijk gaat om allemaal kleine vulkaantjes? Is dit onwetenschappelijke woord een apocalyptisch verzinsel om de mensen angst aan te jagen? Neen, de benaming verwijst naar het uitzonderlijk grote volume magma dat bij een uitbarsting vrijkomt, en het explosieve karakter ervan. 

Honderden tot meer dan duizend kubieke kilometer magma komen vrij bij één enkele uitbarsting. Wetenschappers gebruiken een index om de kracht van een uitbarsting uit te drukken: de VEI, of volcanic explosivity index. Een VEI van 8 is de allergrootste, zoals die van Yellowstone 640,000 jaar geleden. De grootste uitbarsting van de Campi Flegrei had een VEI van 7, en de uitbarsting van de Vesuvius van AD 79 was een VEI 5. 

Een supervulkaan ziet er niet uit als een gewone vulkaan. Er is geen typische berg. Door de vernietigende kracht blijft enkel een groot, ingezakt gebied achter, een zogenaamde caldera, met warmwaterbronnen, zwaveluitwasemingen, geisers en kratermeren. 

Laatste IJstijd

De kusten van Campania waren niet altijd vulkanisch. Vroeger lag de kustlijn meer landinwaarts, bij de Apennijnen, de ruggengraat van Italië. Het vasteland was bevolkt door de homo sapiens en groepjes neanderthalers, die toen al in de minderheid waren. Het kustgebied kwam stapsgewijs boven water te liggen nadat de vulkanische activiteit hier begon, zo'n 47 duizend jaar geleden, tijdens de laatste ijstijd. 

Toen vormden zich enkele kleine kraters die nu deel uitmaken van het eiland Procida en Monte de Procida, een berg helemaal in het westen van de Campi Flegrei, bekend om z'n ongelooflijke panorama's over zee en land. 

Maar er stond iets groters op gebeuren. 

Superuitbarsting

Onder de regio Campania begon zich een gigantische magmakamer te vullen met heet, gesmolten gesteente. De druk onder de grond liep langzaamaan op. Op een dag, 39 duizend jaar geleden, werd de druk tot een onhoudbaar kritisch punt gedreven en een enorme massa verpulverd magma vloog de lucht in. 

Europa daverde onder een superuitbarsting. 

Vulkanologen berekenden dat de eruptiekolom tot meer dan 40 km hoog in de lucht klom, helemaal door de atmosfeer, tot in de troposfeer. Zo'n uitbarsting wordt als ultraplinisch bestempeld (krachtiger dan Plinius ooit waarnam), en de magnitude als 'super-kolossaal'. 

Het regende brokstukken soms zo groot als huizen. Mensen in grote delen van Zuid-Italië kwamen om. Europa en westelijk Azië werd bedolven onder een dik deken van as een steentjes. Tsunami's teisterden de mediterrane kusten. Van de vulkaan zelf bleef niets over, enkel een enorme gapende caldera die waarschijnlijk door zeewater werd gevuld als de 'storm' was gaan liggen. 

Vulkanische winter

Het fijnste as en gassen bleven in de dampkring van de aarde circuleren en verduisterde de lucht. Er volgede een vulkanische winter, die enkele jaren duurde. De ecosystemen raakten ontregeld, waardoor de balans tussen prooi- en roofdieren en ook de hominiden volledig wegviel. 

Sommige antropologen opperen dat het uitsterven van de neanderthalers in Europa wel iets te maken kon hebben met de catastrofe van de Campi Flegrei. 

Rampen terzijde, denken we graag dat elders in de wereld, de moderne mens en de laatste groepjes neanderthalers misschien genoten van extra vurige zonsondergangen die voorkomen na grote uitbarstingen. 

Aslaagjes in Groenland

Een grijs tufgesteente dat je op verschillende plaatsen in de regio Campania en tot ver daarbuiten terug kan vinden, is de versteende, neergeregende as van deze uitbarsting, gekend als de ignimbrita campana. Ignimbriet of smelttuf verwijst naar igni en imbri, Latijn voor vuur en regen. 

Ook ver buiten Italië, b.v. in Groenland, vond men aslaagjes in het ijs die afkomstig was van deze uitbarsting. Na de uitbarsting werd het weer rustig, althans voor een periode ongeveer 25 duizend jaar.

Gele gebouwen

Vele historische bouwwerken in de stad Napels en omstreken zijn opgetrokken uit een poreuze steen met een karakteristieke bleke gele kleur. Het kan toeval zijn, maar de kleur komt overeen met het pigment Napels Geel, welbekend bij schilders. We hebben het over de Tufo Giallo Napoletano, of Napolitaanse gele tufsteen. 

Deze tufsteen is de nalatenschap van een tweede belangrijke uitbarsting, die 15 duizend jaar geleden plaatsvond. Deze was niet zo vernietigend als de voorgaande, maar er vloog toch wel een dikke 40 vierkante kilometer magma de lucht in. 

Dat is vier keer zoveel als de Pinatubo in 1991. 

De gele versteende as is nu deel van het natuurlijke en culturele patrimonium van Campania en heeft een beschermde status. 

Magna Graecia

Ondanks de gewelddadige geschiedenis, waren de Campi Flegrei een zeer aanlokkelijke plaats aan de Middellandse Zee. Het gebied wordt al zeer lang door de mens bewoond dankzij de vruchtbare bodems en het ideale klimaat. 

De oudste Griekse kolonie van het Italiaanse schiereiland, Kyme, nu Cuma, bevindt zich aan de rand van de Campi Flegrei. 

Vanuit Kyme stichtten de Grieken de andere grote kolonies van Magna Graecia, zoals Neapolis (Napels), en Zancle (Messina). Verschillende Griekse en Romeinse archeologische sites van wereldformaat in de Campi Flegrei getuigen van een rijk verleden. 

Te dicht bij de modderpoelen

Na de Tufo Giallo Napoletano barstten nog zo'n tientallen kleinere vulkanen uit, de laatste in 1538. Een nieuwe berg, met de toepasselijke naam Monte Nuovo, rees toen op uit de bodem. 

Meer recent, in de jaren tachtig, werd de stad Pozzuoli geëvacueerd uit vrees voor een nakende uitbarsting. De grond in de stad begon op te bollen, langzaam, maar zichtbaar, wat een teken kon zijn van opwellend magma. Het fenomeen staat bekend als bradyseïsme.

De uitbarsting bleef uit. Maar voor hoelang?

Vandaag uit het vulkanisme zich in de zwavelgeur die overal hangt, de warmwater- en zwavelbronnen, en kleine aardbevingen, vooral in de omgeving van Pozzuoli. De vulkaan Solfatara rookt, borrelt, stinkt en sist ook vandaag. Hij was tot voor kort een toeristische trekpleister, maar is nu afgesloten wegens onberekenbaar en onveilig. 

Enkele bezoekers die zich te dicht bij de kokendhete modderpoelen waagden konden het niet navertellen. 

Onder Plinius' voeten 

Plinius de Jongere bevond zich nabij de Kaap van Miseno, een enorme rots in de zee, toen hij in het jaar 79 getuige was van het spektakel van de Vesuvius. 

Zou hij vermoed hebben dat er onder zijn voeten een veel grotere vulkaan dan de Vesuvius school?

-----

Meer op GondwanaTalks: Er barstte begin 2022 ook een supervulkaan uit, de Tonga-vulkaan in de zuidelijke Stille Oceaan. Er werd gedacht dat Tonga het klimaat zou afkoelen door de enorme hoeveelheid aerosolen. In Amerika is men de uitbarsting van Mount St Helens nog niet vergeten, die in 1980 vernieling zaaide. Leer de Europese vulkanen beter kennen, sommige van ze zijn totaal onbekend maar niet uitgedoofd. Want Campi Flegrei is niet de enige supervulkaan van Europa! La Palma is ook volledig vulkanisch, maar herbergt een paar andere gevaren, terwijl Cumbre Vieja eindelijk tot rust gekomen is. Blijf je liever in Italië, lees dan het artikel over Carrara marmer, en hoe die ontstond op de zeebodem in een verdwenen wereldzee, de Tethys. 

Wil je in het Italiaans lezen over de Campi Flegrei, en het culturele patrimonium ervan? Lees het boek Campi Flegrei van Attilio Wanderlingh. Hij heeft bovendien een boekencafé in het centrum van Napels, op Piazza Bellini. Een van de mooiste kleinere pleintjes in de stad. 

Terug naar alle artikels.

Kathelijne: Als natuurliefhebber ben ik geboeid door hoe atmosfeer, bodem, gesteente, oceaan en leven voortdurend met elkaar in wisselwerking zijn op geologische en menselijke tijdschalen.

Waarom ik GondwanaTalks startte.

Enkele toffe boeken: 

Vind je dit goed leesvoer? Ontvang een nieuwsbrief bij elk nieuw artikel (om de zoveel weken, vrij van gifs en zware bestanden).