Droogte, Doñana en de Draslandkoningin

Het Spaanse biossfeerreservaat Doñana is bijna volledig opgedroogd en incasseert de ene milieuramp na de andere. In mei 2022 rees het kwik tot 45 graden, de heetste en droogste maand ooit. Vroeger waren er ook soms droogtes, en toen baden de mensen tot de Onze Lieve Vrouw van de Dauw of Virgen del Rocío. Deze heilige is de verchristelijkte versie van de lang vergeten Draslandkoningin, die Fenicische roots heeft. In het licht van de huidige klimaatcrisis lijkt die verering eigenlijk nog niet zo gek. We belichten een stukje Spaanse mythologie vanuit het standpunt van de milieuproblematiek.

Ik kwam de Draslandkoningin voor het eerst tegen in het boek Groeten uit Spanje van Belgische journalist Sven Tuytens, die familie en connecties heeft uit de streek van Doñana. De Reina de las Marismas of moeraskoningin bleef na het lezen van dat boek in mijn hoofd rondspoken. Vooral omdat moerassen en draslanden nu veel aandacht krijgen. Deze waterverzadigde ecosystemen kunnen namelijk een rol spelen in de strijd tegen klimaatverandering en zijn van groot belang bij het bestrijden van woestijnvorming. En ze leven blijkbaar ook in de mystieke belevingswereld van de Spanjaarden. 

Zou het toeval zijn dat in Zuid-Spanje dauw en moerassen nauw betrokken zijn bij een van de grootste bedevaarten ter wereld? Of hebben we in deze crisistijden nood aan een heropleving van de oude cultus van natuurverering?

Stinkende Gleysols

Moerasbodems in het algemeen worden ook Gleysols genoemd, een soort bodem die overal ter wereld voorkomt (zoals in Catalonië, waar ik een bodemexcursie bijwoonde). De zware, zwarte modder zit vol organisch materiaal en is zeer rijk aan koolstof. De bodem is verzadigd aan water, en daarom is er weinig zuurstof. Als je dieper graaft, is er soms een blauwgrijze kleur. Dat is te wijten aan de werking van anaerobe bacteriën, die ijzeroxide consumeren. Moerasbodems stinken meestal ook, omdat een ander soort bacteriën zwavel voor hun stofwisseling gebruiken en daarbij komt het onwelriekende gas waterstofsulfide vrij.

Draslanden en koolstofdioxide

Alle ecosystemen nemen koolstofdioxide op uit de atmosfeer en slaan die op in biomassa. Maar draslanden doen dat efficiënter dan andere ecosystemen. In de zuurstofarme moerasomgeving treedt veel minder oxidatie (verrotting) op, daardoor vormt zich geen koolstofdioxide. Globaal gezien zouden draslanden 35% van alle koolstof op het land vasthouden, terwijl ze maar 9% van de landoppervlakte in beslag nemen.

Het droogleggen of vernietigen van draslanden doet koolstofdioxide vrijkomen in de atmosfeer. Droogte is daarom een bedreiging, niet alleen voor het ecosysteem zelf, maar ook in de strijd tegen klimaatverandering.

Eeuwenoude paden

Het Doñana Nationaal Park ligt in de driehoek tussen de steden Huelva, Sevilla en Cádiz, begrensd door de Atlantische Oceaan. Toevallig of niet zijn de moerassen van Doñana het decor van een reusachtige bedevaart: de Romería del Rocío. Een miljoen pelgrims trekken op pad vanuit Sanlúcar de Barrameda en doorkruisen Doñana via eeuwenoude paden. Praalwagens, huifkarren, tractoren, ruiters, voetvolk, en natuurlijk de Heilige Maagd van de Dauw zelf, die gedragen wordt en maar door één broederschap aangeraakt mag worden, trekken door rijstvelden en natuur. De eindbestemming is de El Rocío-kapel in het gelijknamige dorp. Na aankomst op Pinksteren barst het feestgebral los. Deze katholieke cultus is slechts een laatste fase, het recentste laagje, van de millennia-oude cultus van een moeder aarde-achtige figuur zoals de Draslandkoningin.

Broedplaats voor trekvogels

Doñana is uniek in Europa dankzij de grote variëteit aan landschappen die in elkaar overlopen in tijd en ruimte, door eb en vloed, schommelingen in zoutgehalte, rivier- en golfwerking, droogte, regen, zon en wind. Stranden, wandelende duinen, getijdevlaktes, lagunes, moerassen en bossen met jeneverbes, kurkeik en pijnbomen wisselen elkaar af. Doñana is ook de thuis van iconische bedreigde soorten zoals de keizerarend en de Iberische lynx.

In de moerassen kwamen tot voor kort enorme zwermen trekvogels uit Europa en Afrika broeden en rusten, zoals de grutto, lepelaar en de flamingo. Nu verminderen hun aantallen door droogte. In de winter en lente zijn de moerassen ondergelopen en omkranst door riet, bloemen en grassen. In de zomer transformeren ze zich tot vlaktes van gebarsten klei en zoutkorsten. Op sommige plaatsen borrelt zoet water uit diepe lagen naar boven waar dieren hun dorst komen lessen.

Geheimen tussen land en zee

De zandduinen veranderen van vorm en ook de kustlijn verschuift continu. Net onder de zee liggen uitgestrekte weilanden van zeegras, ook een enorm belangrijk ecosysteem wat betreft haar capaciteit om koolstof op te slaan. Vanuit geologisch standpunt zien we in Doñana een afwisseling aan zand en klei. Zand wordt aangevoerd van de stranden en duinen. Klei zet zich af op de bodem van de moerassen en in stilstaand water.

Ergens, tussen die afwisselende lagen van zand en klei, zouden de fundamenten van de oude stadstaat Tartessos liggen, een handelsknooppunt van een Iberisch volk uit de Bronstijd (meer dan 3000 jaar geleden). Tartessos is bovendien een kandidaat voor het nooit gevonden Atlantis.  

Tussen de natuurpracht en haar legendarische schatten en geheimen stroomt majestueus de Guadalquivir-rivier.

Strak lappendeken

Maar wacht eens even, zo majestueus stroomt de Guadalquivir allang niet meer. Ze is eerder armzalig, omwille van vervuiling en overexploitatie. Het water dat normaalgezien Doñana van levensvocht voorziet komt van diepe aquifers (watervoerende gesteentelagen) en uit de rivier. Nu wordt dat water afgetapt en omgeleid naar de niet-beschermde delen aan de oevers. Daar is geen lapje natuur meer te bespeuren, maar tref je een strak lappendeken van rijstvelden en industrieën (zie Google maps).

Rijst groeit goed op de Gleysols en is een economische motor van Andalusië. De lucratieve aardbeiteelt, onder plastic, vergt het hele jaar door enorme hoeveelheden water. Viskwekerijen, sommige zogezegd duurzaam, sieren mede het antropogene landschap. Ook toerisme en recreatie drukken hun stempel op de watervoorraden. De golfterreinen moeten er immers mooi groen bijliggen voor de gevoelige ogen van zakenmensen die deals sluiten tijdens het golven.

Geen wonder dus dat Doñana steeds droger wordt en haar imago als biodiversiteitshotspot verliest. Sinds 2000 liggen 80% van de draslanden en 90% van de lagunes droog.

Het rode goud

Greenpeace en WWF melden waterroof en overexploitatie als grootste bedreigingen voor de werking van het ecosysteem. Spanje is in 2019 voor het Europese Hof van Justitie gedaagd voor haar onvermogen Doñana te beschermen en de laksheid bij het doen naleven van de Europese wetten inzake Natura-2000 gebieden. 

Naast het 'normale' aftappen voor de rijstproductie is er ook waterroof via illegale waterputten, vooral voor rode vruchten zoals aardbeien, het rode goud. De regio Andalusië zou bovendien begin 2022 de putten gelegaliseerd hebben, zodat we in de EU en daarbuiten het hele jaar door rood fruit kunnen smullen.

Milieuactivisten kaarten ook de volgende kwesties aan: plannen voor gasopslag en pijpleidingen, illegale storting van gevaarlijk vuil, algenbloei en verstikking van aquatisch leven, doorsijpelen van pesticiden en antibiotica, invasieve baggeroperaties in de rivier, een verhoogd risico op brand door slecht bosbeheer en droogte, introductie van invasieve soorten, en lucht-, licht- en geluidsvervuiling.

De Aznalcóllar ramp

Doñana slikte bijna 25 jaar geleden de grootste milieuramp van Spanje. In 1998 begaf de dam van de Los Frailes mijn het, vlakbij de plaats Aznalcóllar, waardoor al het mijnafval vol zware metalen (o.a. arseen, nikkel, zink, cadmium, kwik, lood, uranium, enz.) in de natuur terecht kwam. De opkuis duurde drie jaar en kostte honderden miljoenen euro's. Duizenden planten en dieren dreven dood op het water. Toch is er soms nog sprake om de mijn te heropenen. Want dat is goed voor de economie.

Kortom, het is dweilen met de kraan open in Doñana. Droogte door klimaatverandering eist ook al jaren haar tol. Bij uitblijven van actie kan de woestijnvorming wel eens onomkeerbaar worden. Vogels, die waterafhankelijke larven komen zoeken, blijven steeds meer weg. Zo wordt o.a. de grutto steeds minder door vogeltellers gespot. 

Het is elk jaar stiller in Doñana, er is steeds minder vrolijk getsjilp, gezang, gekrijs en gekwek.

In april 2022 is er een brief geschreven, een noodkreet, door 30 ngo's en gericht aan het Europese parlement, om toch maar iets te doen aan de neergang van Doñana. Je kan dit nalezen in de brief van Wetlands International.  

En de Draslandkoningin, wat moet zij wel denken? Ik denk dat ze not amused is. 

Tartessos en de Feniciërs

De Draslandkoningin is terug te leiden tot de Feniciërs, zo lees ik in het boek Aventuras ibéricas van hispanoloog Ian Gibson. De Feniciërs meerden aan in de monding van de Guadalquivir, waar ze de rijke stadstaat Tartessos aantroffen. Ze dreven handel met de Iberiërs en stichtten ongeveer 3000 jaar geleden nieuwe handelsposten zoals Gades, nu Cádiz. 

De rijkdom van het gebied was te danken aan de metaalertsen die er ontgonnen werden (en nog steeds productief zijn en af en toe een mijnramp veroorzaken). De geografie was toen wel wat anders. Waar nu de rijstvelden liggen was vroeger een grote inham van de zee, Lago Ligustinus. Maar die is dichtgeslibd.

Astarte, Ishtar of Hathor?

De Feniciërs aanbaden Astarte, de godin van de maan en van de vruchtbaarheid. Zij vertegenwoordigde ook het regeneratievermogen van de natuur. In Mesopotamië werd ze Ishtar genoemd en in Egypte Hathor, allemaal moederfiguren. Aan de voeten van het beeld van la Virgen del Rocío, die vandaag uitbundig vereerd wordt in het katholieke Spanje, ligt een maan, waarschijnlijk een overblijfsel van de verering van Astarte. De Virgen wordt soms paloma blanca genoemd, de witte duif, ook een symbool voor de Fenicische godin.

De verwijzingen naar een Reina de las Marismas, overgeërfd van de nog oudere mythische vrouwelijke figuren, doet vermoeden dat de vroegere bewoners van Zuid-Spanje het belang inzagen van draslanden, moerassen en waterbekkens. Dat is ook niet verwonderlijk, en nog minder in een warm, droog land als Spanje. Moeder Aarde, wat haar lokale naam ook moge zijn, moet er immers voor zorgen dat de gewassen groeien, de voornaamste zorg in elke beschaving.

Revival van de Draslandkoningin?

Klimaatwetenschappers raken soms in paniek door de huidige stand van zaken, zeker ook omdat ze amper geloofd worden. In deze tijden van instant-informatie en muisklik-kennis grijpen we misschien graag terug naar onze voorouderlijke intuïties, en roepen we oude wijzen, beschermheiligen en godinnen te hulp. Het is mooi om te denken dat de Draslandkoningin de zorgen verzachtte van de mensen uit de Oudheid, net zoals de draslanden vandaag de klimaatverandering kunnen beteugelen via hun bufferende werking. Konden we maar evenveel respect opbrengen voor de ecosystemen als onze voorouders die de natuur vereerden.

----------

Lees meer: 

• De Dust Bowl in Spanje: droogte en bodemerosie. 
• De stikstofkringloop: een verhaal over bacteriën, voedsel en oorlog. 
• Het zwarte goud van Oekraïne en de vruchtbaarste bodems ter wereld. 
• Steeds meer bodemverzouting, wat doen we eraan? 
• De Planetaire grenzen: hoe veilig is de aarde voor de mens? 

Kathelijne: Ik ben geboeid door hoe aarde, oceaan, lucht en leven op elkaar inwerken op geologische en menselijke tijdschalen.

Waarom ik met GondwanaTalks begon.

Laatste artikels:

Naar alle artikels.

Vind je mijn artikels leuk? Ontvang een update voor elk nieuw artikel (om de zoveel weken) / (geen ander soort reclame):