Fuerteventura: bodems, erosie, kleuren en flora

Kale landen onthullen een breed scala aan kleuren, de kleuren van verroeste aarde. Er is geen vegetatie die de bodem en de onderliggende geologische lagen wegstopt. Dat is zo op Fuerteventura, het oudste van de Canarische Eilanden en datgene dat dichts bij Afrika ligt, op slechts 94 km. De droge bodems van Fuerteventura zijn mooi in hun woestheid maar geven ook een kans op leven aan xerofiele planten en organismen, en niet in het minst, aan geiten. Ooit leefde de inheemse bevolking, de Majoreros, van het land en van het hoeden van geiten, maar wegens intense erosie is zelfvoorzienende landbouw nauwelijks meer mogelijk. Toch is de ondergrond van Fuerteventura waardevol en inspirerend in al haar ruige pracht. Het is een Marslandschap waarin we zien hoe de allereerste bodemvormende processen kaal gesteente transformeren.

De landschappen van Fuerteventura intrigeren door hun kleuren. Schakeringen van roestbruin en oker lopen over in zandbeige, roze en paars en verdwijnen aan de horizon in een waas van blauw. Asgrijs vulkanisch puin op glooiende hellingen wordt abrupt onderbroken door brokkelig, zwart basalt van recentere lavastromen die valleien opvullen. 

Het droge klimaat van Fuerteventura en ook Lanzarote is een resultaat van zowel de geografische ligging in de subtropische droogtegordel als van het lage reliëf. Anders dan Tenerife en de westelijke Canarische Eilanden, botsen hier de passaatwinden niet op tegen een muur van steil reliëf, en koelt de wind niet sterk genoeg af om te condenseren tot regen. Onder andere op Tenerife gebeurt dat wel en voedt de neerslag dichte laurierbossen (laurisilva) die groeien op diepe zwarte bodems.  

Bodem: niet hernieuwbaar

Ik schreef al meerdere keren over de bodem, dat buitenste, levende laagje van het landoppervlak – of, meer praktisch en minder poëtisch, het cultiveerbare deel van de aardkorst (de antropocentrische visie) dat bestaat uit losse grond en waar planten in kunnen groeien. Bodem is zo goed als onzichtbaar, alomtegenwoordig en onopvallend, een schijnbaar onuitputtelijk gemeengoed dat verstopt zit onder de grond. Maar dat klopt niet want de bodem is een niet-hernieuwbare maar onmisbare hulpbron die aan erosie te grabbel ligt. 

Dat was de focus van mijn boodschap toen ik op 1 maart dit jaar een voordracht gaf in Torrelodones (Madrid), georganiseerd door Asociación TorreVerde, de beweging die is ontstaan als reactie op roofbouwprojecten en betonnering van natuur. De diversiteit aan bodems is immens, bracht ik (hopelijk) over aan het publiek. De rijkdom aan bodems strekt van rotsachtige 'Regosols' (*) in de bergen van centraal Spanje en op Fuerteventura, over zwarte 'Chernozems' in Oekraïne, tot het uitgebreide bodemrepertoire in Catalonië en moerasbodems in Andalusië. En dat is maar een flard van de globale bodemmozaïek. Fuerteventura bood een nieuwe blik op bodems op kurkdroge vulkaangrond.

• (*) Regosols: jonge bodems met weinig profielontwikkeling (een van de 32 bodemtypes van de WRB (het globaal gebruikte bodemclassificatiesysteem, zie artikel over Catalonië).

Verweerd land

Het glooiende heuvellandschap van Fuerteventura, veel zachter en weidser dan het bergachtige Tenerife, en minder zwart en ruw dan Lanzarote, laat duidelijk zien dat Fuerteventura geologisch gezien oud is – hoewel de bodems, dat bovenste laagje, jong is (verder in de tekst zeg ik nog iets over deze schijnbare paradox). Zelfs de Romeinse naam van het eiland, Planaria – plat land, vertelt iets over de vergevorderde graad van verwering. Voor Vlamingen en Nederlanders is Fuerteventura natuurlijk allesbehalve plat, maar dat is het wel in vergelijking met de andere Canarische Eilanden waarvan La Palma met de recent uitgebarsten Cumbre Vieja-vulkaan het jongste is, en Tenerife met de Teide het hoogste (3715 m).

Miljoenen jaren van erosie heeft de scherpe randjes van de vulkanische morfologie afgerond, als een geologische vijl die onophoudelijk aan het werk is. De gestolde lava is verkruimeld tot los sediment, een proces dat tot op de dag van vandaag voortduurt. Weer en wind hebben dit puin, zand en grint gemobiliseerd en herverdeeld over grote puinwaaiers die uitwaaieren aan de voet van massieven die op hun beurt ook uit magmatisch gesteente bestaan. Brede rivierbeddingen en diep ingesneden ravijnen, kurkdroog op het moment dat ik Fuerteventura bezocht, doen vermoeden dat hier ooit grote volumes water naar de zee stroomden. Groener was het hier toen. Nu loopt het weinige regenwater (80 tot 200 mm per jaar) af naar de oceaan. Een klein deel van de neerslag dringt door in poreus vulkanisch gesteente. Omdat regenwater lichtzuur is door de aanwezigheid van koolstofdioxide, vreet dit aan het gesteente in een eerste stap naar bodemvorming. Achterblijvend vocht wordt opgeslagen in de bodem en vormt kleine reservoirs waar droogtebestendige planten (xerofyten) uit putten. Maar een dicht vegetatiedek om afstromend water als een spons op te vangen is er niet (meer).

Flora van Fuerteventura

Wie beter kijkt en oog heeft voor kleine details ziet dat die kale woestenij vol leven zit. Micro-organismen zijn alomtegenwoordig, omhullen de volledige planeet, maar er zijn ook zichtbare tekenen van leven zoals slakjes, kleine bloempjes, cactussen en vetplanten. De bruine hellingen zijn bespikkeld met ruwe steppeachtige struiken met stekels zoals aulaga (Launaea arborescens). De aulaga is zo kenmerkend voor Fuerteventura dat Miguel de Unamuno (1864-1936) er tijdens zijn ballingschap enkele sonnetten aan wijdde. 

Vanonder struiken en losse stenen ontluiken hier en daar kleine drakenbloedboompjes die profiteren van wat vocht dat in de schaduw accumuleert. Drakenbloedbomen met hun primitief ogende stammen en geometrische vertakkingen zijn geen 'echte' bomen (het is mogelijk om in een discussie te belanden over wat een boom eigenlijk is) – ze hebben geen jaarringen – maar planten van het Dracaena-geslacht dat endemisch is op de Canarische Eilanden en de rest van Macaronesië (de andere eilanden ten westen van Zuid-Europa en Noord-Afrika: Azoren, Madeira, Kaapverdië). 

Interessant genoeg komen drakenbloedbomen ook voor op het eiland Socotra in de Indische Oceaan. Deze bijzondere botanische verspreiding is gekend als de 'Rand Flora' – een overblijfsel van een veel grotere habitat in het verleden. Drakenbloedbomen hebben inderdaad een fascinerende geschiedenis die teruggaat tot het Oligoceen. Ze zijn als het ware levende fossielen. 

Bodemerosie op Fuerteventura

Lang voor er sprake was van de mens, tijdens het Tertiair, was Fuerteventura groen en bebost, maar in synchronie met droogtefases in de Sahara, vooral sinds de laatste 10.000 jaar, verdroogde ook dit eiland. Toen prehispanische mensen er voet aan wal zetten was droogte niet ongewoon en waren er tijden van schaarste, vaak ook als gevolg van overbegrazing door geiten. Hoewel er nog wijdverspreid graan werd verbouwd, intensiveerde zich de woestijnvormende trend vanaf de Spaanse Conquista (1402) en doorheen de Negentiende Eeuw, vooral door de toegenomen hout-honger. 

Aanvankelijk was er een rijker vegetatiedek met vetplanten, cactussen, 'tabaibales' en 'cardonales' (wolfmelksoorten), tamarisk- en palmboombossen langs rivieren en wilde olijfbossen hogerop in de bergen. Ook heide, laurier, mastiekboom en 'peralillo' (Maytenus canariensis) waren wijdverspreid. Een lichensoort, Roccella tinctoria, zou de aandacht getrokken hebben door haar paarse pigment, ooit erg in trek. 

Een combinatie van een paar lange droogtes, kaalkap, overbegrazing door te grote kuddes geiten leidde tot onomkeerbare bodemerosie en verschraling. Op een bepaald moment waren landbouw en zelfredzaamheid niet meer mogelijk. Fuerteventura was een woestijn geworden, zoals we vandaag zien. Oude windmolens die her en der in het landschap staan getuigen nog van de vroegere graannijverheid. 

Vandaag is de geitenkaas met beschermde oorsprongsbenaming, el queso majorero, het belangrijkste en eigenlijk het enige lokale product. Hoewel geiten taai zijn en zich behelpen met harde grassen en droge planten, zijn een goed begrazingsbeheer en importvoer cruciaal om verdere erosie een halt toe te roepen. Verschillende experimentele boerderijen in het binnenland doen vermoeden dat er moeite wordt gedaan delen van het land te beschermen en te herstellen. 

Deze historie van erosie doet denken aan IJsland, ook een intens verschraald vulkaanland maar dan kouder en natter. En hoe kaler en hoe minder vegetatie, hoe kwetsbaarder de bodem wordt voor erosie, zowel door wind als door regen – een vicieuze cyclus die moeilijk te doorbreken is want bodem is niet hernieuwbaar binnen menselijke tijdschalen. 

Nog een noot over de paradox van jonge bodems op een oud land: Door de grootschalige erosie die het landschap voortdurend afslijt, komt dieper gelegen 'vers' gesteente aan de oppervlakte. Bodemvormende processen beginnen dan van nul, ze worden telkens opnieuw in gang gezet alsof er een reset-knop wordt ingedrukt. Daarom zijn de bodems op Fuerteventura jong al is het gesteente waarop ze liggen oud (Fuerteventura kwam 20 miljoen jaar geleden boven zee).

Fuerteventura bodem

Ondanks het woestijnachtige allure en schijnbare monotonie, heeft Fuerteventura wel een bescheiden repertoire aan bodemtypes die ontstaan door inwerking van lucht, neerslag, vocht, bodem- en micro-organismen en plantenwortels op mineraalrijk vulkanisch gesteente.

Op Fuerteventura vinden we de volgende bodemtypes, waarbij ik de nomenclatuur van de WRB gebruik (zie artikel over Catalonië): Arenosols, Cambisols, Regosols, Leptosols, Calcisols en Solonchaks. 

Arenosols zijn de zanderige bodems in de duinen aan de kust, onder andere in de omgeving van Corralejo. Cambisols zijn wijdverspreid op Fuerteventura, het zijn  jonge bodems met beginnende profielontwikkeling, waarschijnlijk de 'beste' bodems van het eiland. Minder ontwikkelend en ondieper dan de Cambisols zijn de Regosols, die geen duidelijke profielontwikkeling vertonen; en Leptosols nog minder, dat is de zeer dunne bodem op rotsen en bergkammen of waar bodemvormende processen nog niet zichtbaar zijn. De Calcisols bevatten kalk, vaak in harde lagen en korsten (caliche, zie foto hieronder) die precipiteren uit calcium uit de vulkanisch ondergrond, van mariene afzettingen en soms van eolisch stof. Slakkenhuisjes liggen her en der verspreid over de bodem, ook een signaal dat die kalkrijk is. Solonchaks zijn bodems met een teveel aan zout (natrium). Het zout is afkomstig van de zee maar het ontrekken van grondwater, gebruik van kunstmest, irrigeren met zout water en andere menselijke activiteiten zijn de voornaamste veroorzakers van de bodemverzilting, een ernstige vorm van bodemdegradatie. 

Door het droge klimaat zijn er echter geen Andosols (donkere vulkanische asbodems) op Fuerteventura. Andosols zijn het 'bekendste' vulkanische bodemtype, ze ontstaan uit vulkanische as maar in een natter klimaat. Ze zijn alomtegenwoordig op Japan en IJsland. Op Fuertenventura dateert de laatste vulkaanuitbarsting al van duizenden jaren geleden (Malpaís de la Arena), de as is dus reeds lang verweerd en weggespoeld.

Al is het oud, vulkanisch gesteente is rijk aan mineralen en geeft de bodems van Fuerteventura een zeker potentieel tot herstel naar stabielere en meer begroeide landschappen. Het idee is dit potentieel te ontgrendelen. Vooral de Cambisols, Regosols en Calcisols kunnen onder een goed beheer een voedingsbodem zijn, letterlijk, voor duurzame vegetatieontwikkeling. 

Het is een interessant vraagstuk te bedenken welk type bodems Fuerteventura bezat vóór de grootschalige bodemdegradatie, vóór het palet van Fuerteventura oker, bruin en paars kleurde. Waren er Phaeozems en Kastanozems waar graan gekweekt werd? Waren er ooit Andosols? Liggen die nu allemaal in de oceaan? Zijn die een voedingsbodem geworden voor marien leven? Het antwoord is ja, grote stukken van Fuerteventura liggen in de oceaan, maar dat pluis ik uit in een artikel over de geologie van deze onvergetelijke rots in zee. 

Unamuno over het aulaga-plantje: 

"De aulaga is een ontwapenend en innig symbool; zij spreekt, onder de hemel en nauwelijks boven de grond, omringd door de zee, van een dorst naar leven, een dorst naar onsterfelijkheid gegroeid uit de magmatische ingewanden van de aarde." 

(Vertaling uit het Spaans: K.B.) "La aulaga es una expresión entrañada y entrañable; la aulaga dice, frente al cielo y a ras de la tierra, ceñidas de mar, la sed de vida, la sed de inmortalidad de las entrañas volcánicas de la Tierra."

-------

Lees ook over de Cumbre Vieja, die in 2021 uitbarstte en ons opnieuw bewust maakte van de andere gevaren van La Palma: namelijk het risico op een tsunami. Of verdiep je in de andere vulkanen van Europa, over de Etna, Mt Saint Helens en de supervulkaan Campi Flegrei. Of over Bodemerosie in Spanje, bodems van Catalonië, en de vruchtbare Chernozems en hoe die de oorlog doorstaan. Bodemerosie verergert ook de magnitude van overstromingen, lees meer over de links tussen de Straalstroom, klimaat, ontbossing en bodem in Spanje en Valencia. 

Kathelijne: Ik ben geboeid door hoe gesteente, bodem, oceaan, lucht en leven op elkaar inwerken op geologische en menselijke tijdschalen.

Waarom ik met GondwanaTalks begon.

Recente artikels: 

Vind je dit goed leesvoer? Schrijf je in voor een korte nieuwsbrief bij elk nieuw artikel (om de zoveel weken, zonder zware bestanden of vervelende gifs).