Het zwarte goud van Oekraïne en de vruchtbaarste bodems ter wereld

De Russen hebben heel wat redenen om een land zoals Oekraïne binnen te vallen. Oekräine is de broodmand van Europa en dat is te danken aan de vruchtbare bodems, gekend als Chernozems. Deze "goede zwarte aarde" hoort bij de productiefste bodems ter wereld. Rusland had bovendien een traditie van bodemkunde, ze brachten experten voort die een belangrijke bijdrage hebben geleverd aan dit onderzoeksgebied. Ze zijn dus zeer goed op de hoogte van de bodemrijkdommen van de naburige streken. We leggen uit wat de Chernozems van Oekraïne zo speciaal maakt, waar de vruchtbaarste bodems ter wereld liggen, en onderzoeken enkele verbanden met gelijkaardige bodems - en rampen - in Amerika.

Auteur: Kathelijne Bonne 

Wat zijn chernozems?

De zwarte bodems van Oekraïne worden Chernozems genoemd, volgens de World Reference Base of Soil Resources (WRB), het bodemclassificatiesysteem dat door de Voedsel- en landbouworganisatie van de VN (FAO) gebruikt wordt. Chernozems kenmerken zich door een dikke zwarte toplaag of A-horizont, de "chernic horizon" die minstens 25 cm dik moet zijn en die voor een groot deel uit afgebroken plantenmateriaal bestaat en dus heel rijk is aan humus en organische koolstof. In de bodems van Oekraine kan de dikte van de chernic horizon verschillende meters bedragen! 

Rijk aan humus en nutriënten

Humus bestaat uit organische zuren, complexe moleculen, die ontstaan na afbraak van afgestorven plantendelen en die door bodemorganismen verteerd zijn. Humuszuren houden dankzij hun chemische structuur niet alleen water vast, maar ook nutriënten waaronder calcium, magnesium, kalium, ammonia, fosfor, zwavel, ijzer, mangaan, zink, koper, enz. Dankzij deze eigenschap kunnen humusrijke zwarte bodems een droog seizoen overbruggen. In humusarme gronden daarentegen zakken regen- en irrigatiewater en de nutriënten snel weg naar diepere watervoerende lagen, buiten het bereik van de plantenwortels. 

Naast het humusgehalte, heeft de Chernozem ook een zeer goede structuur, dat wil zeggen, plantenwortels hebben geen moeite zich in de bodem te vertakken en er is genoeg zuurstof zodat bodemorganismen, rijkelijk aanwezig tot op grote diepte, kunnen ademen. De bodem bevat ook veel calcium, waardoor ze niet snel zuur wordt. Al deze eigenschappen zorgen ervoor dat een Chernozem geen extra meststoffen of bodemverbeteraars nodig heeft en goede opbrengsten levert, mits een duurzaam beheer.

Vader van de bodemkunde

De naam Chernozem (van chorniy, zwart en zemlya, land, aarde, in het Russisch) werd in 1883 vastgelegd door de Russische geograaf Vasily. V. Dokuchaev, een van de grondleggers van de bodemkunde. Deze natuurvorser zag in dat de landbouwproductiviteit voor een groot deel werd bepaald door het type bodem, en dat deze op haar beurt beïnvloed werd door de geologie, het reliëf, het klimaat, organismen, en tijd. De naam Chernozem werd van de Russische bodemclassificatie overgenomen toen de WRB werd opgesteld, een wereldwijd toepasbaar classificatiesysteem (*). 

In Amerika is de Russische nomenclatuur niet overgenomen, en is een eigen methode ontwikkeld: de Soil Taxonomy van de USDA (Department of Agriculture). Ook dit systeem is wereldwijd toepasbaar en werd opgesteld na de landbouwramp van de Dust Bowl in de jaren dertig van vorige eeuw. In de Soil Taxonomy overlappen Chernozems gedeeltelijk met de Mollisols (Latijn: mollis, zacht, en sol, bodem). 

(*) Vele landen hebben een eigen nationaal systeem om bodems in te delen. Dat is nuttig voor de lokale voedselproductie. Voor IJslandse boeren is het bijvoorbeeld niet relevant te weten hoe men landbouwkundige problemen oplost in de tropen. Wereldwijd toepasbare classificaties zijn in eerste plaats nuttig voor uitwisseling van kennis, beleidsvorming, en om in een geglobaliseerde wereld de voedselzekerheid te beheren. De WRB en Soil Taxonomy worden ook continu bijgewerkt op basis van nieuw onderzoek en nieuwe noden. Elk jaar wordt er een excursie gehouden, in 2023 was dat in Catalonië, om de efficiëntie van beide systemen te testen. Merk ook op dat zowel Mollisols and Chernozems nog kunnen worden opgedeeld in vele onderklassen, ze zijn allesbehalve homogeen.

Steppes, prairies en pampa's

Een vierde van alle Chernozems ligt in Oekraïne, en het land zelf bestaat voor 68% uit deze Soil Order. Zwarte bodems strekken zich over twee grote gordels in de wereld, Chernozems in de steppes van Eurazië (van Oekraïne tot in Rusland), en Mollisols in de prairies van de Great Plains in Noord-Amerika en in de pampa's van Argentinië. Ze zijn typisch voor graslanden in continentale klimaatgordels met koude winters, natte lentes en hete zomers. 

Tot nu toe is Oekraïne is een van de drie grootste graanexporteurs, en een wereldleider voor soja, maïs en zonnebloemolie. De blauwgele vlag verwijst naar de uitgestrekte goudgele graanvelden onder een blauwe hemel. Oekraïne begon zich ook te profileren als organische producent. De VN heeft ook het potentieel van Oekraïne in de regeneratieve landbouw in kaart gebracht, een duurzame vorm van landbouw die geen schade toebrengt aan het milieu en die de biodiversiteit verhoogt. Ze bekeken ook het potentieel om koolstof uit de atmosfeer af te vangen, en vast te leggen in Oekraïense bodems.

Bodemdegradatie in Oekraïne

Maar deze enorme bodemrijkdom is te mooi om waar te zijn. De bodems van Oekraïne worden niet beter behandeld dan elders in de wereld. Mollisols of Chernozems kunnen in theorie de wereld voeden, maar in de praktijk wordt er rooflandbouw op gepleegd en zijn ze onderhevig aan bodemerosie veroorzaakt door o.a. ploegen, monoculturen, irrigeren, bemesten, braak liggen, enz. Naar schatting (in dit FAO-verslag) verliest Oekraïne 500 miljoen ton bodem per jaar door erosie, wat overeenkomt met een verlies van 5 miljard dollar per jaar aan voedingstoffen. Of in een andere berekening, per ton graan geproduceerd, gaan 10 ton bodem verloren. 

Gone with the wind: weggeblazen bodems

Ondanks hun goede reputatie kunnen we de beste bodems ter wereld, de Chernozems of Mollisols, volledig kwijtraken. De Dust Bowl doet tegenwoordig bij weinig mensen een bel rinkelen, toch was dit een enorme ramp in de jaren dertig in de Great Plains van de Verenigde Staten en Canada, waar van nature Mollisols voorkomen. Door ontbossing, ploegen en langdurige droogte in deze Amerikaanse "broodmand", voltrok zich tragische bodemerosie (we zien dit vandaag ook in Spanje en elders). De wind blies de tot stof herleide bovenlaag van de bodem weg, de stofwolken verduisterden de hemel tot duizenden kilometers verder weg. Honderduizenden boeren verlieten hun akkers en trokken massaal naar Californië en Oregon om een nieuw leven op te bouwen. Het boek De druiven der gramschap van John Steinbeck dat met de Pulitzerprijs werd bekroond, gaat over deze gebeurtenis, en ook menig film werd erover gemaakt. 

Het nieuwe zwarte goud

De wereld staat op een kantelpunt, en de oorlog in Oekraïne zal uitwijzen of heel de wereld meegesleurd wordt in chaos of niet. De bodemproblematiek zal er nog een schep bovenop doen (Lees ook over hoe de bodem oorlog doorstaat). Want de Dust Bowl kan zich herhalen. Daarom mogen we niet vergeten wat de basis is van een stabiele, welvarende maatschappij, en dat is gezond voedsel, proper water, schone lucht, en duurzame hernieuwbare grondstoffen, waartoe iedereen toegang heeft. Als die er zijn, kan de energietransitie op een vredevolle manier worden voltrokken. Daarom zou een duurzaam beheer van bossen, oceanen én bodems helemaal bovenaan op de politieke agenda moeten staan.

Het ziet ernaar uit dat petroleum niet meer het zwarte goud is, de hoogdagen van Big Oil zijn voorbij, hoe goed ze de levenstandaard naar haar huidige niveau heeft getild (vooral in de rijke landen). Goede zwarte aarde, zoals de Chernozems van Oekraïne, zijn het zwarte goud van de toekomst (en dat zijn ze eigenlijk altijd al geweest, alleen krijgen bodems nooit de aandacht die ze verdienen en zijn we zodanig ver van de natuur verwijderd dat we ons niet meer bewust zijn waaraan we onze welvaart danken). Petroleum en goud kunnen we niet eten. Geld ook niet, zoals de Native Americans al lang geleden opmerkten. Het is daarom van het allergrootste belang dat bodems, ook al zijn het geen Chernozems, gelijk waar ter wereld duurzaam beheerd worden.

--------

(Noot: in dit artikel spreken we over 'vruchtbare' en 'productieve' bodems. Die woorden hebben in dit artikel betrekking tot voedselproductie voor menselijke consumptie, we nemen dus een antropocentrisch standpunt in. Maar ook bodems die geen grote oogsten opleveren of als niet productief worden gezien, voeren belangrijke ecosysteemdiensten uit.) 

Lees ook over andere problemen waar de mensheid mee kamp, en wat de oplossingen zijn: 

• De stikstofkringloop: een verhaal over voedsel, bacteriën en oorlog
• Steeds meer bodemverzouting: wat doen we eraan?
• De planetaire grenzen: hoe veilig is de Aarde voor de mens?

Kathelijne: Ik ben geboeid door hoe aarde, oceaan, lucht en leven op elkaar inwerken op geologische en menselijke tijdschalen.

Waarom ik met GondwanaTalks begon.

Laatste artikels: