Marmo di Carrara: dal fondale marino alla bottega di Michelangelo.

De Romeinen ontdekten een glanzend witte steen, marmaros, hoog in de Apuaanse Alpen. Honderden jaren later, tijdens de Renaissance beleefde Carrara een hoogtepunt. Maar het materiaal waarvan Michelangelo's David is gemaakt, bestaat al bijna tweehonderd miljoen jaar. Italië en de Middellandse Zee leken in die tijd op een grote puzzel van kleine eilandjes. 

Tekst 2020 Kathelijne Bonne.

Het woord Carrara roept beelden op van prachtig witte sculpturen van Michelangelo Buonarroti. Carrara is eigenlijk de naam van een klein stadje in Toscane in Noord-Italië. Het betekent steengroeve. Het marmer uit deze contreien maakte het stadje wereldberoemd. De ontginning begon in de tijd van de Romeinen, en ook vandaag kan je een slab Carraramarmer bestellen dat naar je toe verscheept wordt vanuit de Marina di Carrara. De witte marmergroeves zijn te zien vanuit het vliegtuig, en zelfs vanuit de ruimte. Ze hebben het landschap danig veranderd, verminkt volgens sommigen. Er zijn honderden groeves waar verschillende variëteiten worden ontgonnen. Sommige variëteiten zijn uitgeput of onbetaalbaar. 

Waarom is dit gesteente zo gewild? Marmer glanst niet alleen, zoals de naam marmaros (Grieks) suggereert, maar laat het licht tot enkele millimeters onder het oppervlak doordringen, waardoor een tedere gloed ontstaat, net zoals zonlicht dat door een mensenhand schijnt. We gaan in dit artikel aan de culturele aspecten voorbij en onderzoeken de natuurgeschiedenis van dit bijzondere gesteente.

Venster in de tijd

Het Carraramarmer ligt hoog in de Apuaanse Alpen ontsloten. Dit gebergte is het noordelijke uiteinde van de Apennijnen, de ruggengraat van Italië. De Apuaanse Alpen zijn een 'klassiek' voorbeeld van Italiaanse geologie, omdat op deze plaats uitzonderlijk veel verschillende soorten gesteenten te zien zijn. Bovendien doorloop je via deze gesteenten een tijdspanne van meer dan 500 miljoen jaar, van het Cambrium tot het Kwartair. Je kan hier de geologische geschiedenis van Italië reconstrueren. Gedurende deze lange etappe veranderde onze planeet van een wereld met enkele leven in zee tot een groene wereld vol met planten en dieren. Zulke reeks gesteenten op korte afstand van elkaar komen enkel in de Apuaanse Alpen aan de oppervlakte, en is moeilijk te vinden elders in Italië. Daarom gaat menig Italiaanse geologiestudent op excursie naar Carrara. 

Waarom kan men net daar zoveel verschillende gesteenten zien? Omdat de gesteentelagen op deze plaats een zeer grote boog maken, verticaal gezien. In de kern van deze boog liggen de alleroudste gesteenten. Naarmate je je verder van de kern begeeft, zie je steeds jongere gesteenten. Je kijkt als het ware door een venster in de tijd. Niet voor niets wordt dit een tektonisch venster genoemd. 

In de Apuaanse Alpen vindt men witte marmer in gesteenten uit het tijdperk van het Jura. Maar er zijn ook andere marmers, bijvoorbeeld zwarte, die ouder zijn, namelijk van het Trias.

Krioelende zee

Vooraleer we marmer aan het aardoppervlak terugvinden is er al heel wat gebeurd. In het algemeen begint het ontstaan van marmer in de zee. Beeld je een zee in, die krioelt van leven, van grote en kleine beestjes en plantjes, plankton, en eencellige organismen. Vele van hen hebben een skelet of schelpje dat uit kalk (calciet) bestaat. We denken dan aan zeelelies, zeesterren, ammonieten, tweekleppigen, slakkenhuisjes en foraminiferen (een eencellige). Ook koraalriffen, opgebouwd door levende organismen, bestaan uit kalk. Als de organismen sterven, breken ze af en dwarrelen ze naar de zeebodem, als ze tenminste niet worden opgevreten door een ander beest. Laag na laag hopen de dode organismen zich op. Bij het sterven, vergaan de weke delen, maar de kalk blijft bewaard. 

Witte, doorzichtige kristallen

Na verloop van tijd 'verstenen' de lagen van kalk. Dan krijgen we kalksteen. De kalksteen blijft echter niet voor eeuwig onder de zeebodem liggen. De tektonische platen zijn steeds in beweging. Na miljoenen jaren kan de zeebodem opgestuwd en deel van het land worden. Voornamelijk als die zich in een zone van gebergtevorming bevindt. Bergen vormen zich waar twee tektonische platen met elkaar botsen. Dan worden de gesteenten niet alleen gebroken en geplooid, maar ook blootgesteld aan enorme druk en temperatuur. En hier komen we terug bij het marmer.

De kalksteen zwicht onder deze spanningen en lost op, wordt vloeibaar. De skeletjes worden onherkenbaar vervormd en de kalk kristalliseert uit in nieuwe, grotere kristallen. Deze kristallen haken perfect in elkaar en vormen een compact patroon van kristallen. Dit is marmer, een metamorf gesteente (namelijk ontstaan door hitte en hoge druk) dat bestaat uit kristallen van calciet. 

Elk kristal op zich is doorzichtig. Daaraan dankt het marmer zijn speciale gloed.

De kleine tectonische platen van Italië: Apulia en Adria

De organismen van het Carraramarmer leefden en stierven in de Tethys Oceaan tijdens het Juratijdperk. In die periode zag Europa er volledig anders uit. In de Tethys Oceaan lagen verschillende kleine eilanden die nu deel zijn van Zuid-Europa: de kleine tektonische plaatjes Adria en Apulia. Langzaam maar zeker schoven Adria en Apulia naar elkaar en naar het grote Euraziatische continent toe, tot er een botsing volgde. 

Door deze botsing rees het Italiaanse schiereiland uit de zee. Het botsingsgebied had de vorm van een lange laars. En aan de grens met Europa rezen de Alpen op.

Bewolkt, geaderd en gespikkeld

Het marmer van Carrara is zeer gevarieerd en kan onderverdeeld worden in verschillende types, kleurschakeringen en patronen, de ene meer begeerd dan de andere. Deze grote variëteit is een gevolg van onzuiverheden in het gesteente, namelijk de aanwezigheid van mineralen zoals pyriet, ijzeroxide (roest) en muscoviet. Handelaars wereldwijd lokken klanten met de klinkende namen van edele Carrara varianten. Carrara marmer kan vlekken, strepen, slierten, spikkels, wolken en aders vertonen. Aders zijn slierten van een ander materiaal, dat de steen ontsiert, hoewel het ook geapprecieerd kan worden, vooral als de aders dramatische tekeningen in het marmer maakt. Het mineraal pyriet, of ijzersulfide, is verantwoordelijk voor de donkere aders in de marmo venato, venatino en venato forte. De marmo nuvolato is bewolkt, en de marmo arabescato en de marmo calacata zijn nogal opulent. Macchia d'oro verwijst naar goudkleurige vlekjes.

Lievelingsmarmer van Michelangelo

Dan komen we bij de meest begeerde marmer: de zeer zuivere marmo statuario. Zuiver wil zeggen dat deze bijna volledig uit calcietkristallen bestaat, met weinig onzuiverheden. De kleur is ivoor- tot parel- of melkwit, en kan soms lichtjes neigen naar lichtgeel of beige. De gelige kleur is te wijten aan de aanwezigheid van het kaliumhoudende mineraal muscoviet, dat zeer uniform over de steen verspreid is. Dit was Michelangelo's lievelingsmarmer.

De Carrara marmer is dus overwegend wit, waardoor artiesten alle gevoeligheden van een sculptuur konden vastleggen. Maar door spelingen van de natuur, en vooral van de zeebodem waaruit marmer ontstaat, kan marmer in alle kleuren voorkomen, van rood tot roze, violet, zwart, bruin, groen, geel, en noem maar op.

----

Meer Italiaanse geologie: Campi Flegrei, Yellowstone van Europa?

Bronnen

Stampfli and Hochard, 2009, Plate tectonics of the Alpine realm. In: Murphy, J. B., Keppie, J. D. & Hynes, A. J. (eds), Ancient Orogens and Modern Analogues. Geological Society, London, Special Publications, 327, 89-111. DOI: 10.1144/SP327.6 0305-8719/09/$15.00 # The Geological Society of London 2009.

Meccheri et al., 2007, The Carrara Marbles (Alpi Apuane, Italy): a geological and economical updated review. Zeitschrift der Deutschen Gesellschaft für Geowissenschaften 158(4):719-736, DOI: 10.1127/1860-1804/2007/0158-0719. 

Stampfli, 2005, Plate tectonic of the Apulia-Adria microcontinents. Chapter: CROP PROJECT deep seismic exploration of the Mediterranean and Italy, Publisher: Elsevier, Editors: I. R. Finetti.

Alpi Apuane UNESCO Global Geopark (Italy), https://www.unesco.org/new/en/natural-sciences/environment/earth-sciences/unesco-global-geoparks/list-of-unesco-global-geoparks/italy/alpi-apuane/