it-De grote bocht van de Niger rivier: gevormd door de oprukkende Sahara.
Wat het meeste opvalt aan de Niger is de enorme bocht bij Timboektoe in de Sahara. Daar verandert ze volledig van koers en draait 90 graden naar het zuidoosten. De Grote Bocht is ontstaan door het samenvloeien van twee aparte riviertakken en zo werd de Niger de grote levensader die de Sahel en het binnenland van West-Afrika verbond met de oceaan. Door de toevoer van zoet water in de Sahel, ontstond daar het Shongai-rijk, een van Afrika's grootste koninkrijken.
Auteur: Kathelijne Bonne
De geschiedenis van de Niger is nauw verbonden met de evolutie van de Sahara, die schommelde tussen groene en droge fases. De hydrografische veranderingen van de Niger en de Sahara hadden ook een uitwerking op de prehistorische mens. De mens ontstond in Afrika maar verspreidde zich daarna over de wereld, via 'groene' migratieroutes door de Sahara.
Om een beter beeld te krijgen splitsen we de Niger, die 4100 km lang is, in twee takken ten opzichte van de Grote Bocht: de
westelijke en de oostelijke tak.
De westelijke Niger was voor miljoenen jaren een aparte rivier, en heeft zich
maar recent (een paar duizend jaar geleden), met de oostelijke Niger verbonden, zoals sinds begin 20ste eeuw door wetenschappers werd gesuggereerd.
Groene Sahara
De westelijke Niger stroomde vroeger 'gewoon rechtdoor' naar de Azawad, vandaag een deel van de Sahara in het noordoosten van Mali. Het rivierwater vulde grote meren in een savanneachtig gebied. Er was geen woestijn zoals nu.
Hoe weet men dat? Er zijn vele zoutafzettingen in de Malinese Sahara. Zout zet zich namelijk af als water verdampt. Men vond ook opgedroogde rivierkanalen terug, die getuigen van de vroegere verbinding tussen de westelijke Niger en het merengebied [i].
Dit deel van de Sahara was een savanne, met grasvlaktes, bomen, rivieren en meren. Ook de primitieve mens trok door dit gebied, net als vele diersoorten die we nu eerder met Oost-Afrika associëren, zoals gazelles en giraffes. Dat weten we dankzij millennia-oude rotstekeningen, die overal in de Sahara terug te vinden zijn [ii].
Out of Africa hypothese
De mens ontstond in Afrika en via verschillende migratieroutes begon hij zich over de wereld te verspreiden. De hypotheses hieromtrent wordt de Out-of-Africa hypothese genoemd. Men dacht aanvankelijk dat de mens naar het noorden van Afrika trok via de zogenaamde Nijl-corridor, de groene doorgang langs de vruchtbare oevers van de Nijl. Jemen is ook een mogelijke route. Maar misschien benutte de mens ook andere 'Out of Africa' migratieroutes, recht doorheen de Sahara. En wetende dat de Sahara verschillende groene fases heeft gekend, lijkt dat niet onmogelijk [iii]. Maar waarom was de Sahara groen?
Klimaatschommelingen
De Sahara zelf bestaat al zeer lang, misschien al zeven miljoen jaar [iv]. Maar het was er niet continu kurkdroog. De Sahara was steeds onderhevig aan sterke klimaatschommelingen. Ze wisselde tussen fases van Woestijn Sahara en Groene Sahara. Tijdens een woestijnfase breidt de woestijn zich ver uit tot buiten de huidige grenzen, en tijdens een groene fase rukt de vegetatie op en trekt de woestijn zich terug, tot slechts enkele droge, zanderige gebieden overblijven. Zulke wissels volgen elkaar op en vandaag zitten we al ongeveer zesduizend jaar in een woestijnfase. We bekijken de oorzaak van deze drastische klimaatveranderingen.
De as van de Aarde staat scheef
De oorzaken zijn astronomisch. De bewegingen van de aarde ten opzichte van de zon schommelen lichtjes om de zoveel duizend tot tien- en honderduizend jaar. Ten eerste draait de aarde om haar as. Die as staat scheef ten opzichte van de omloopbaan rond de zon. Op regelmatige tijdstippen staat de as wat schever dan anders, ze wiegt als het ware. Het punt naarwaar de aardas wijst (de Poolster), verandert ook door de tolbeweging van de planeet (de precessie). En ook de omloopbaan van de aarde verandert ritmisch: van meer ellipsvormig tot rond.
Saharapomp
Door al deze schommelbewegingen bij elkaar varieert de hoek waarop het zonlicht op aarde invalt in de loop van de tijd. Daarom beïnvloeden deze variaties, bij wetenschappers gekend als de Milanković parameters, het klimaat. Op basis hiervan ontstond de Saharapomp-hypothese, die de migratie van fauna en flora en de mens doorheen de Sahara linkt aan de klimaatschommelingen die de vegetatie doen uitbreiden en inkrimpen, als een pomp.
Hoe boeiend dit ook is, we keren terug naar de Niger. We zaten bij de westelijke Niger die een aparte riviertak was en naar een savanne in Mali stroomde tijdens een groene Sahara-fase.
Grote zandduinen
Achttien duizend jaar geleden eindigde een belangrijke groene fase [i]. De savanne begon te verzanden. Er brak er een extreem droge periode aan en de Sahara breidde zich verder uit dan ooit. Deze overgang viel samen met de piek van de laatste IJstijd die andere delen van de aarde teisterden. Zo zie je dat al deze gebeurtenissen met elkaar in verbinding staan.
In de buurt van Timboektoe waaide woestijnzand aan onder de invloed van sterke passaatwinden. Grote zandduinen rukten op. De duinen vormden een natuurlijke stuwdam, een soort van muur, waardoor de westelijke Niger niet meer kon doorstromen.
Het water van de Niger bleef ten zuiden van de duinen staan en vormde een meer. We zullen hier spreken van het Bara-meer. We kiezen hier deze naam, omdat op de plaats waar dit meer lag, zich nu de Bara-erg bevindt (een erg is een duinenzee) [v]. Het Bara-meer liet afzettingen achter van zout en diatomiet. Dat is verharde slik bestaande uit de schelpjes van diatomeeën of kiezelalgen die in water leefden [vi]. Dankzij deze afzettingen weten we dat hier een meer lag. En toen brak de allerlaatste groene fase van de Sahara aan, ongeveer tien tot achtduizend jaar geleden.
Verbinding tussen beide riviertakken
Het waterpeil in het Bara-meer begon te stijgen. Op een bepaald moment stroomde het over de rand. Door de duinenbarrière kon het water niet z'n oorspronkelijke loop naar het noordoosten hervatten, en stroomde over naar het zuidoosten, naar een groot komvormig bekken in de Republiek Niger: het Iullemmeden Bekken. Dit gebied waterde af in de oostelijke Niger, die al miljoenen jaren bestond en naar zee liep in Nigeria. Het overstromende water van het Bara-meer verbond zo de westelijke met de oostelijke Niger.
En toen brak de huidige droge periode aan, ongeveer zesduizend jaar geleden [vii]. Het Bara-meer droogde op en er vormden zich zandduinen. Maar het meer is niet helemaal weg. De huidige restant van dit meer is het kleinere Debo-meer, gelegen in de Binnendelta van de Niger.
Uniek ecosysteem
De Binnendelta van de Niger in Mali (Inner Niger Delta) is een uniek ecosysteem van meren, moerassen en draslanden, aan de rand van de woestijn. Qua ecosysteem is het te vergelijken met de Okavangodelta in Botswana. In de Binnendelta vertakt de Niger zich in een ingewikkeld netwerk van kleinere stromen die het omliggende land bevloeien. Omdat de bronnen van de Niger in het tropische Guinee liggen, is er toevoer van water in de Binnendelta, waarna het water doorstroomt tot aan de Sahara in de Grote Bocht.
Shonghai Rijk en karavaanroutes
De enorme Niger heeft dankzij de toevoer van zoet water tot in de woestijn, een grote invloed gehad op de beschavingen van West-Afrika. Dankzij de vruchtbare binnendelta konden zich enkele van de vroegste steden van sub-Saharaans Afrika ontwikkelen. Djenné, Timboektoe en Gao kenden in de vijftiende eeuw onder Shongai Rijk een belangrijke bloei [viii]. Timboektoe, ten noorden van de Grote Bocht, was een belangrijk handelscentrum voor woestijnvolkeren en nomaden. Deze plaatsen aan de Niger waren bovendien belangrijke knooppunten voor de Trans-saharahandel, een netwerk van karavaanroutes die de Sahel, West-Afrika en Europa met elkaar verbonden, en die via Egypte ook aansloot op de Zijderoute in Azië. Goederen zoals goud, zout, ivoor en slaven, werden in Timboektoe overgeladen van kameelkaravanen op boten op de Niger.
Vandaag wordt in dit gebied enkel zout verhandeld. Weet je nog welk zout? Inderdaad, het zout van de opgedroogde meren van de groene Sahara.
Zegen en vloek
Vandaag is de Niger is een rivier van extremen, een zegen en een vloek. Het is de enige bron van leven, echt een slagader, in de ontwikkelingslanden van de Sahel: Mali en de Republiek Niger. Door klimaatverandering, verwoestijning en bevolkingsdruk staat de Niger en haar water onder steeds grotere druk.
Stroomafwaarts, in Nigeria, mondt de Niger uit in de gigantische Niger Delta, een van de grootste rivierdelta's ter wereld. Vanwege de petroleum is de Niger Delta een bron van ongekende rijkdom voor een handjevol machthebbers, maar in Nigeria zorgt de ontginning spijtiggenoeg vooral voor degradatie van het milieu en ontwrichting van de maatschappij.
--------
Deze geschiedenis van de Niger is slechts de laatste etappe van een veel langere geschiedenis. Skeletten van walvissen onder de woestijnzon vertellen een nog ouder verhaal, van de zee die de Sahara overstroomde. In een ander artikel gaan we hier dieper op in.
Toen ik voor het Brits exploratiebedrijf Getech werkte, onderzocht ik een deel van de geologische geschiedenis van de Niger. De onderzoeksresultaten zijn in een boek van de Geological Society of London gepubliceerd. Die informatie heb ik gebruikt als bron voor dit artikel.
Ga naar onze serie over Rivieren.
Artikel geschreven door Kathelijne Bonne, geoloog en bodemkundige. (geschreven in 2020, bewerkt in 2022)
Ik schrijf ook op Good Climate News en de Planeetzusjes.
Laatste artikels op GondwanaTalks:
Eruzione di plastica nel Golfo di Napoli
Il Pirocene: la vita su un pianeta di fuoco
Ontvang een update voor elk nieuw artikel (om de zoveel weken) / (geen ander soort reclame):
Bronnen
Bonne K. 2014 Reconstruction of the evolution of the Niger River and implications for sediment supply to the Equatorial Atlantic margin of Africa during the Cretaceous and the Cenozoic. Geological Society of London Special Publications 386.
[i] Jacobberger, P. 1981. Geomorphology of the upper Inland Niger Delta. Journal of Arid Environments, 13, 95-112.
[ii] Dunne, J., Evershed, R., Salque, M. et al. First dairying in green Saharan Africa in the fifth millennium bc . Nature 486, 390-394 (2012) doi:10.1038/nature11186
[iii] Drake N.A., Blench R.M., Armitage S.J. et al. 2011 Ancient watercourses and biogeography of the Sahara explain the peopling of the desert. PNAS, 108(2).
[iv]Zhang Z., Ramstein G., Schuster M., et al. 2014 Aridification of the Sahara desert caused by Tethys Sea shrinkage during the Late Miocene. Nature, 513, 401-404
[v] Makaske B., de Vries E., Tainter J.A. & McIntosh R.J. 2007 Aeolian and fluviolacustrine landforms and prehistoric human occupation on a tectonically influenced floodplain margin, the Méma, central Mali. Netherlands Journal of Geosciences, Geologie en Mijnbouw, 86(3), 241-256.
[vi] Bridges, E. M. 1990. World Geomorphology. Cambridge University Press, Cambridge.
[vii] Kröpelin S., Verschuren D., Lezine A.-M. et al. 2008 Climate-Driven Ecosystem Succession in the Sahara: The Past 6000 Years. Science 320(5877):765-8
[viii] Haywood, J. 2000, Atlas of World History. Metro Books.
trefwoorden: niger grote bocht, geschiedenis van de Niger, Niger rivier, grote bocht, grote bocht van de niger, groene sahara, inner niger delta, niger evolutie, niger delta, republiek niger, migratieroute, out of africa hypothese