L'oro nero dell'Ucraina e i terreni più fertili del mondo

Pronto in italiano - De Russen hebben heel wat redenen om een land zoals Oekraïne binnen te vallen. Oekräine is de broodmand van Europa en dat is te danken aan de vruchtbare bodems, gekend als Chernozems. Deze "goede zwarte aarde" hoort bij de productiefste bodems ter wereld. Rusland heeft bovendien een traditie van bodemkunde, ze brachten experten voort die een belangrijke bijdrage hebben geleverd aan dit onderzoeksgebied. De Russen zijn dus zeer goed op de hoogte van de bodemrijkdommen van de naburige streken. We leggen uit wat de Chernozems van Oekraïne zo speciaal maakt, waar de vruchtbaarste bodems ter wereld liggen, en onderzoeken enkele verbanden met gelijkaardige bodems - en rampen - in Amerika.

Auteur: Kathelijne Bonne

Wat zijn chernozems?

De zwarte bodems van Oekraïne worden Chernozems genoemd, volgens de World Reference Base of Soil Resources (WRB), het bodemclassificatiesysteem van de Voedsel- en landbouworganisatie van de Verenigde Naties (FAO). Chernozems kenmerken zich door een dikke zwarte bovenlaag of A-horizont, de "chernic horizon" die minstens 25 cm dik moet zijn en die voor een groot deel uit afgebroken plantenmateriaal bestaat en dus heel rijk is aan humus en organische koolstof. In de bodems van Oekraine kan de dikte van de chernic horizon verschillende meters bedragen! 

Rijk aan humus en nutriënten

Humus zijn organische zuren, complexe moleculen, die ontstaan na afbraak van afgestorven plantendelen en die door bodemorganismen verteerd zijn. Dankzij de chemische structuur van humuszuren, houden ze niet alleen water vast, maar ook nutriënten, zoals calcium, magnesium, kalium, ammonia, fosfor, zwavel, ijzer, mangaan, zink, koper, enz. In humusarme gronden daarentegen, zinken regen- of irrigatiewater en de opgeloste nutriënten, gewoon weg naar diepere watervoerende lagen, buiten het bereik van de plantenwortels. Humusrijke zwarte bodems kunnen door deze eigenschappen een droog seizoen overbruggen.

Naast het humusgehalte, heeft de Chernozem ook een zeer goede structuur, dat wil zeggen, plantenwortels hebben geen moeite zich in de bodem te vertakken en er is genoeg zuurstof zodat bodemorganismen, rijkelijk aanwezig tot op grote diepte, kunnen ademen. De bodem bevat ook veel calcium, waardoor ze niet snel zuur wordt. Al deze eigenschappen zorgen ervoor dat een Chernozem geen extra meststoffen of bodemverbeteraars nodig heeft en goede opbrengsten levert, mits een duurzaam beheer.

Russische vader van de bodemkunde

De naam Chernozem (van chorniy, zwart en zemlya, land, aarde, in het Russisch) werd in 1883 vastgelegd door de Russische geograaf Vasily. V. Dokuchaev, de grondlegger van de bodemkunde. Deze natuurvorser zag in dat de landbouwproductiviteit voor een groot deel werd bepaald door het type bodem, en dat deze op haar beurt beïnvloed werd door de geologie, het reliëf, het klimaat, organismen, en de tijd die nodig is om een bodem te vormen. De naam Chernozem werd van de Russische bodemclassificatie overgenomen toen de FAO in de jaren 80 en 90 de WRB opmaakte, haar eigen wereldwijd toepasbare classificatiesysteem (*). Verschillende Russische namen zijn nu volledig ingeburgerd in bodemkundige kringen.

De Amerikanen hebben de Russische nomenclatuur niet overgenomen, en hebben hun eigen methode ontwikkeld: de Soil Taxonomy van de US Department of Agriculture (USDA). Ook dit systeem is wereldwijd toepasbaar en werd opgesteld na de landbouwramp van de Dust Bowl in de jaren 30 van vorige eeuw. In de Soil Taxonomy komen Chernozems overeen met de categorie van de Mollisols (die ook andere aanverwante bodemtypes omvat) naar mollis, zacht, en sol, bodem, in het Latijn. 

(*) Vele landen hebben een eigen lokaal systeem om bodems in te delen. Dat is nuttig voor de lokale voedselproductie. Voor IJslandse boeren is het bijvoorbeeld niet erg relevant te weten hoe men landbouwkundige problemen oplost in de tropen. Wereldwijd toepasbare classificaties zijn vooral nuttig voor uitwisseling van kennis, beleidsvorming, en om in een geglobaliseerde wereld de voedselzekerheid te verzorgen. De WRB en Soil Taxonomy worden ook continue bijgewerkt op basis van nieuw onderzoek en nieuwe noden. Merk ook op dat zowel Mollisols and Chernozems nog kunnen worden opgedeeld in vele onderklassen, ze zijn allesbehalve homogeen.

Bodems van de steppes, prairies en pampa's

Een vierde van alle Chernozems ligt in Oekraïne, en het land zelf bestaat voor 68% uit dit soort bodem. Chernozems strekken zich over twee grote zwarte-aardegordels in de wereld, in de steppes van Eurazië (van Oekraïne tot in Rusland), en in de prairies van de Great Plains in Noord-Amerika. Ze zijn typisch voor graslanden in continentale klimaatgordels met koude winters, natte lentes en hete zomers. Gelijkaardige bodems, met lichtjes afwijkende eigenschappen (Mollisols), komen ook voor in de pampa's in Argentinië.

Landbouw- en klimaatpotentieel van Oekraïne

Tot nu toe is Oekraïne is een van de drie grootste graanexporteurs, en een wereldleider voor soja, maïs en zonnebloemolie. De blauwgele vlag verwijst naar de uitgestrekte goudgele graanvelden onder een blauwe hemel. Naast de EU en de omliggende landen, is het Arabisch schiereiland een belangrijke afzetmarkt. Oekraïne begon zich ook te profileren als een belangrijk land voor de export naar de EU van organische teelt. De VN heeft ook het potentieel van Oekraïne in de regeneratieve landbouw in kaart gebracht, een duurzame vorm van landbouw die geen schade toebrengt aan het milieu en die de biodiversiteit verhoogt. Ze bekeken ook het potentieel om koolstof uit de atmosfeer af te vangen, en vast te leggen in Oekraïense bodems.

Bodemdegradatie in Oekraïne

Maar deze enorme bodemrijkdom is te mooi om waar te zijn. Oekraïners zijn gewone mensen die net zoals onze medemensen elders in de wereld grote schade toebrengen aan het milieu. Mollisols of Chernozems kunnen de wereld voeden in theorie, maar in de praktijk wordt er rooflandbouw op gepleegd en zijn ze onderhevig aan bodemerosie, het wegspoelen van de bodem door onduurzame praktijken, veroorzaakt door o.a. ploegen, monoculturen, irrigeren, bemesten, braak liggen, enz. Naar schatting (in dit FAO-verslag) verliest Oekraïne 500 miljoen ton bodem per jaar door erosie, wat overeenkomt met een verlies van 5 miljard dollar per jaar aan voedingstoffen. Of in een andere berekening, per ton graan geproduceerd, gaan 10 ton bodem verloren. Hetzelfde FAO-verslag biedt oplossingen en methodes voor conserveringslandbouw en klimaatslimme landbouw, die blijkbaar al succesvol zijn toegepast in Kazachstan en elders.

Gone with the wind: weggeblazen bodems

Ondanks hun goede reputatie kunnen we de beste bodems ter wereld, de Chernozems of Mollisols, volledig kwijtraken. De Dust Bowl doet tegenwoordig bij weinig mensen een bel rinkelen, toch was dit een enorme ramp in de jaren dertig in de Great Plains van de Verenigde Staten en Canada, waar van nature Mollisols voorkomen. Door ontbossing, ploegen en langdurige droogte in deze Amerikaanse "broodmand" voltrok zich tragische bodemerosie. De wind blies de tot stof herleide bovenlaag van de bodem weg, de stofwolken verduisterden de hemel tot duizenden kilometers verder weg. Honderduizenden boeren verlieten hun akkers en trokken massaal naar Californië en Oregon om een nieuw leven op te bouwen. Het boek De druiven der gramschap van John Steinbeck dat met de Pulitzerprijs werd bekroond, gaat over deze gebeurtenis, en ook menig film werd erover gemaakt. 

Het nieuwe zwarte goud

De wereld staat op een kantelpunt, en de oorlog in Oekraïne zal uitwijzen of heel de wereld meegesleurd wordt in chaos of niet. De bodemproblematiek zal er nog een schep bovenop doen. Want fenomenen zoals de Dust Bowl kunnen zich opnieuw voordoen en het zou jammer zijn moest dit opnieuw werelds beste bodems overkomen. Daarom moeten we ons eraan herinneren wat de basis is van een stabiele, welvarende maatschappij, en dat is gezond voedsel, proper water, schone lucht, en duurzame hernieuwbare grondstoffen, waartoe iedereen toegang heeft. Als die er zijn, kan de energietransitie op een vredevolle manier worden voltrokken. Daarom zou een duurzaam beheer van bossen, oceanen én bodems helemaal bovenaan op de politieke agenda moeten staan.

Het ziet ernaar uit dat petroleum niet meer het zwarte goud is, de hoogdagen van Big Oil zijn voorbij, hoe goed ze de levenstandaard naar haar huidige niveau heeft getild (vooral in de rijke landen). Goede zwarte aarde, zoals de Chernozems van Oekraïne, zijn het zwarte goud van de toekomst (en dat zijn ze eigenlijk altijd al geweest, alleen krijgen bodems nooit de aandacht die ze verdienen en zijn we zodanig ver van de natuur verwijderd dat we ons niet meer bewust zijn waaraan we onze welvaart danken). Petroleum en goud kunnen we niet eten. Geld ook niet, zoals de Native Americans al lang geleden opmerkten. Het is daarom van het allergrootste belang dat bodems, ook al zijn het geen Chernozems, gelijk waar ter wereld duurzaam beheerd worden.

--------

(Noot: in dit artikel spreken we over 'vruchtbare' en 'productieve' bodems. Die woorden hebben in dit artikel betrekking tot voedselproductie voor menselijke consumptie, we nemen dus een antropocentrisch standpunt aan. Maar ook bodems die geen grote oogsten opleveren of als niet productief worden gezien, voeren belangrijke ecosysteemdiensten uit waarvan de beschaving afhangt.) 

Lees ook over andere problemen waar de mensheid mee kamp, en wat de oplossingen zijn: 

• De stikstofkringloop: een verhaal over voedsel, bacteriën en oorlog
• Steeds meer bodemverzouting: wat doen we eraan?
• De planetaire grenzen: hoe veilig is de Aarde voor de mens?

Artikel geschreven door Kathelijne Bonne, geoloog en bodemkundige. Schrijft ook op GoodClimateNews en de Planeetzusjes. 

Laatste artikels: