it-Tethys Oceaan: de verdwenen wereldzee ligt nu in de bergen.
De Tethysoceaan was een enorme oceaan die nu niet meer bestaat. Maar klopt dat wel? Niet helemaal. Er zijn nog restanten van deze oceaan. De Middellandse Zee bijvoorbeeld is het laatste overblijfsel van deze verdwenen wereldzee. De andere resten van de Tethysoceaan vind je hoog in de bergen.
8 juni 2020: Wereldoceaandag. Tekst: Kathelijne Bonne.
Er zijn vijf wereldzeeën of oceanen: de Atlantische, Stille, Indische en Zuidelijke oceanen en de Noordelijke IJszee. Maar in een ver geologisch verleden lagen de continenten ergens anders, en waren er dus ook andere oceanen. De Tethys is daar de meest bekende van. Overblijfselen ervan zijn wereldwijd terug te vinden.
We leggen kort uit wat een oceaan is, wanneer de Tethys bestond, welke dieren erin leefden, en hoe men de Tethys ontdekte. We beginnen bij de basis.
Wat is een oceaan?
Oceanen bestaan omdat de buitenste 'schil' van de aarde in stukken is gebroken. Tussen die stukken (de continenten), openen zich, zeer traag weliswaar, de oceanen. Zo vormen zich grote bekkens, die door hun lage ligging door zeewater overspoeld worden. Maar oceanen zijn meer dan onderwater gelopen lage gebieden. Onder de waterkolom, die gemiddeld 4 km diep is, ligt de oceanische korst, die bestaat uit basalt. Dat is gestolde lava die in het midden van de oceaan uit grote scheuren vloeit, en bij het stollen deel wordt van 'nieuwe' korst. Deze 'dynamiek' is een deel van de platentektoniek.
Terug naar de Tethys. In het begin van het Mesozoïcum, de tijdspanne van 250 tot 65 miljoen jaar geleden, lagen de zuidelijke continenten, waaronder Afrika, als één groot supercontinent verder naar het zuiden. Afrika en de aanliggende continenten waren gescheiden van Eurazië door een zeer grote oceaan, de Tethys.
Maar we moeten correct zijn, de Tethyszee was niet continu één enkele, uitgestrekte, ononderbroken zee. Erbinnen lagen kleinere continenten, vulkanen, plateaus en andere landvormen. Stukken van Italië, Iberia, Corsica en Sardinië, Anatolië, en nog enkele anderen, lagen een tijdlang als eilanden in de Tethyszee.
Zeereptielen in warme subtropische wateren
De oceaan lag rond de evenaar, en er heerste wereldwijd een warm, aangenaam klimaat, vooral in de periode van het Krijt (laatste deel van het Mesozoïcum). De Tethyszee bruiste van leven dat goed gedijde in warme, subtropische wateren. Er waren veel ammonieten, zeelelies, tweekleppigen, zeekomkommers en koralen. Zij waren deel van een voedselpiramide en werden belaagd door zeereptielen met grote, schrikwekkende bekken zoals de ichtyosaurus (foto hieronder) en de plesiosaurus (titelfoto).
Deze reptielen schuimden de kustgebieden van de wereldzeeën af. Maar er waren ook vissen, waaronder haaien en coelacanthen. Onderaan de piramide stonden de micro-organismen. Hun kalk- of silicaskeletjes blijven heel goed bewaard en die dwarrelen naar de zeebodem als het organisme sterft. Daar vormen ze dikke lagen. Een van de beste voorbeelden van dergelijke krijtlagen zijn de White Cliffs of Dover. De witte krijtrotsen bestaan bijna volledig uit de overblijfselen van cocolithoforen, een soort micro-organismen. De oude naam van Groot-Brittannië, Albion, verwijst naar de kleur die je ziet als je het eiland nadert.
Af en toe zijn ook resten van grotere dieren en planten bewaard gebleven, bijvoorbeeld van de ichthyosaurus (zie foto hierboven) die te vinden is langs de beroemde Jurassic Coast, ook in het Verenigd Koninkrijk.
Himalaya en Mount Everest
Tijdens het Krijt begonnen Afrika en India noordwaarts over de aardbol te schuiven. De Tethysoceaan werd steeds kleiner naarmate deze twee continenten dichterbij Eurazië kwamen. Uiteindelijk botsten Afrika en India met het grote continent en vormde zich de enorme transcontinentale bergketen die strekt van de Pyreneeën, over de Alpen en het Zagrosgebergte tot de Himalaya. De sedimenten die op de bodem van de Tethysoceaan waren afgezet, liggen nu in verspreid over heel deze bergketen. Het topje van de hoogste berg ter wereld, de Mount Everest, bestaat uit een afzettingsgesteente van de Tethyszee. Daar, op meer dan acht kilometer boven de zeespiegel, vindt je trilobieten, zeelelies en schelpdieren die ooit rondscharrelden in de zee.
Het feit dat er in de bergen fossielen zaten van mariene wezens, bezorgde de wetenschappers van de negentiende eeuw, o.a. Edward Suess, veel hoofdpijn. Want toen wist men nog niet dat de aarde uit platen bestond die steeds in beweging zijn. Suess was wel de eerste die het idee opperde dat er een zee had gelegen tussen Europa en Afrika, en gaf die ook haar naam, Tethys, naar de Griekse godin van de zee. Er waren echter nog 100 jaar nodig vooraleer het bewijs voor de platentektoniek kwam, zoals te lezen in De platentektoniek: Rupsbanden van de planeet.
----
Verwante artikelen:
Lees het verhaal van Edward Suess en hoe hij en andere slimme wetenschappers bijdroegen tot de ontdekking van de continentendrift, in ons artikel over de rupsbanden van de planeet.
Het wereldberoemde Carrara marmer is gevormd op de bodem van de Tethys Oceaan, tijdens het Juratijdperk.
De kleuren van de tijd: dorpjes ten noorden van Madrid: een artikel over de geologische geschiedenis van Spanje en over tijden waarin Iberia als een eiland in een oude oceaan dreef.
Bezoek ook de link van WorldOceansDay en bedenk hoe je zelf actie kan ondernemen ten voordele van gezondere oceanen.