Lapis lazuli: van Toetanchamon naar de taliban

Vandaag honderd jaar geleden opende archeoloog Howard Carter voor het eerst de graftombe van Toetanchamon! Een ideaal excuus om enkele details van 's werelds beroemdste kunstschat opnieuw te bekijken: het gouden dodenmasker van de farao, ingelegd met blauwe lapis lazuli. Ik schreef er al over in een van mijn eerste GondwanaTalks artikels, gepubliceerd in 2019. Maar nu, in dit nieuwe artikel, gebruiken we Toetanchamon als uitgangspunt om lapis lazuli in de geschiedenis en in de moderne wereld onder de loep te nemen. 

Schrijver: Kathelijne Bonne.

De lapis lazuli van Toetanchamon komt uit de Sar-i-sang mijnen. Dat zijn de oudste mijnen ter wereld die al meer dan zeven duizend jaar bestaan. Sar-i-sang, letterlijk de bergtoppen van steen, ligt in de Hindoekoesj, in het huidige Afghanistan, bijna vijfduizend kilometer ver van Egypte. Het dodenmasker is dus niet alleen een afspiegeling van het meesterschap van de Egyptenaren, maar ook van hun uitgebreide handelsnetwerk. De mijnen waren immers een belangrijk productiecentrum op de zijderoute en een bron van de mooiste en zeldzaamste edelstenen.

De mijnbouw in de Hindoekoesj gaat vandaag de dag door, maar is in handen van de Taliban. De inkomsten uit lapis lazuli worden helaas gebruikt om oorlog en onderdrukking te financieren. 

In dit artikel - een beetje beknopter dan mijn eerste artikel over lapis lazuli - overlopen we de natuurgeschiedenis van deze edelsteen, het gebruik doorheen de tijden en het wanbeheer vandaag.

Knooppunt van handelsroutes

De Hindoekoesj is een ruig gebergte in Centraal Azië. Het bestaat uit langgerekte, parallel aan elkaar lopende bergketens doorsneden door diepe valleien. Door een van die valleien stroomt de Kokcha rivier, en daar ergens bevinden zich de Sar-i-sang mijnen. Door deze streek in het hart van Azië trokken belangrijke handelsroutes van de Oudheid, namelijk de Zijderoute, die de beschavingen van Azië, het Midden-Oosten, Afrika, Europa en het Verre Oosten met elkaar verbonden, en die duizenden jaren gebruikt werden. Lapis lazuli, carneool, robijnen, amber en ander moois werden vervoerd via karavanen. 

Vandaag de dag zijn er ook bronnen van lapis lazuli in o.a. Italië en Chili, maar de Hindoekoesj zou de voornaamste, waarschijnlijk enige, bron in de Oudheid geweest zijn.

Hogepriesters, koninginnen en de grote meesters

In de Oudheid stond lapis lazuli, of blauwsteen, symbool voor de hemel vol met sterren en hogepriesters gebruikten het voor allerlei mystieke ceremoniën. Dat is niet verwonderlijk, want de kleur is van een onpeilbaar blauw en is bespikkeld met gouden stipjes. De naam komt van het Perzische lahzward, wat blauw of de hemel betekent. Lapis lazuli is eigenlijk een steen die uit drie mineralen bestaat: lazuriet, dat zorgt voor de blauwe kleur, pyriet, de gouden vlekjes, en calciet, witte vlekken. Hoe blauwer hoe waardevoller. 

Lapis lazuli werd rijkelijk gebruikt in Mesopotamië en Egypte. In poedervorm werd het gebruikt als pigment, onder andere voor de oogschaduw van Cleopatra. De steen kwam via de Grieken en de Romeinen uiteindelijk in Europa terecht. Schilders in Europa gebruikten het als grondstof voor de kleur ultramarijn, letterlijk 'van over zee', dat op een bepaald moment duurder dan goud was. Het meisje met de parel van Vermeer dankt haar mooie sjaal aan vermalen lapis lazuli uit de Sar-i-Sang-mijnen.

Brouwsel van zeldzame edelstenen

Ongewone of zeldzame mineralen ontstaan vaak in complexe geologische omgevingen, zoals in Afghanistan. Het grillige reliëf en de vele natuurlijke rijkdommen getuigen van een turbulent geologisch verleden. Lapis lazuli ontstaat wanneer kalksteen in contact komt met heet magma. De kalksteen die uiteindelijk de blauwsteen van Afghanistan zou vormen, was al immens oud. Het werd afgezet op de zeebodem door bacteriën, meer dan twee miljard jaar geleden. Veel later (in het Juratijdperk), werd het binnenland van Centraal Azië omhooggestuwd door de botsing van enkele tektonische platen. In feite waren verschillende kleine continentjes, namelijk eilanden ter grootte van Madagaskar, op elkaar gebotst, waardoor de hoge bergketens die we nu zien, oprezen. 

Afghanistan ligt middenin al die samengedrukte continentjes, en is dus eigenlijk een grote puzzel met verschillende blokken. De puzzelstukken zijn van elkaar gescheiden door grote breuklijnen. Omdat dit zwakke zones in de aardkorst zijn, snijden de rivieren zich diep in langsheen de breuken. Ook de Sar-i-Sang mijnen liggen in zo'n diep ingesneden vallei, toevallig op de plek waar ook de oeroude kalksteen lag.

Toen begon een periode van vulkanische activiteit. Magma welde op langs de breuklijnen, en de hete hydrothermale vloeibare stoffen persten zich door fracturen in de kalksteen. Het magma reageerde chemisch met de kalk. Daardoor ontstond een rijk brouwsel. Het brouwsel koelde af, nieuwe mineralen kristalliseerden en vormden een ertsrijke afzetting, genaamd skarn. Lapis lazuli is een van de vele edelstenen die in skarn worden gevonden.

Lapis lazuli is een conflictmineraal

Lapis lazuli is werkelijk een van de vele schatten van Afghanistan. Maar helaas ondervindt de gewone Afghaan daar niet de voordelen van. Integendeel. De blauwsteen uit de oudste mijnen ter wereld bevinden zich in het oog van de storm van terreur en onderdrukking. In 2016 kreeg lapis lazuli het etiket van conflictmineraal, nadat de pleitbezorgingsorganisatie Global Witness een rapport had uitgebracht. Volgens Global Witness is de lapis lazuli-regio (provincie Badakshan) een strategische prioriteit voor de taliban en die zouden toen zo'n 20 miljoen dollar per jaar opgestreken hebben van lapis lazuli-inkomsten, waardoor hun macht gestaag kon groeien. China, maar zeker ook in het westen, is een goede afzetmarkt voor geprezen lapis lazuli.

Bovendien zit het Afghaanse volk op biljoenen dollars als je al hun grondstoffen bijeentelt, waaronder petroleum, gas en lithium. Met die inkomsten zou Afghanistan een welvarend land kunnen worden, maar door de corruptie, onderdrukking en het extremisme kunnen die prospecten niet ontwikkeld worden, laat staan op een niet-vervuilende, mensenrechten respecterende manier.

Lapis lazuli kleurt rood

En zo blijven mijnzones sites van conflict, aanslagen, en geweld. Nu Afghanistan weer door de taliban bestierd wordt, is er geen nieuwe informatie voorhanden. 

Er is maar één ding zeker: lapis lazuli kleurt rood door bloed. 

Met dit verhaal in ons achterhoofd maan ik mensen aan om geen lapis lazuli te kopen. Bewonder het in musea, in kunstschatten, op schilderijen, en in natuurgeschiedenismusea. Ook als de lapis lazuli uit andere landen komt is de kans klein dat de ontginning gebeurd is op een manier waarbij de mensenrechten gerespecteerd zijn en de natuur intact is gebleven. Lees meer over de duistere kant van 'krachtige kristallen'. 

-----

Verwante artikels: 

• Lapis lazuli: via de Zijderoute naar Toetanchamon.
• Waar lithium lonkt: zoute vlakten tot ruige bergen.
• De paradox van krachtige kristallen.

Bronnen: 

GondwanaTalks, 2019, Lapis lazuli: via de Zijderoute naar Toetanchamon.

Global Witness, 2016, Afghanistan's famous lapis mines funding the Taliban and armed groups, new investigation shows.

Trefwoorden: lapis lazuli, lapis lazuli afghanistan, lapis lazuli conflictmineraal, global witness conflictmineraal, lapis lazuli toetanchamon, lapis lazuli sar-i-sang, lapis lazuli hindoekoesj, lapis lazuli egypte, lapis lazuli zijderoute

Artikel geschreven door Kathelijne Bonne, geoloog en bodemkundige. Ik schrijf ook op Good Climate News en de Planeetzusjes.

Laatste artikels:

Naar alle artikels.

Vind je mijn artikels leuk? Ontvang een update voor elk nieuw artikel (om de zoveel weken) / (geen ander soort reclame):

We besproken lapis lazuli al in meer detail in een vorig artikel. Maar hier geven we een verkorte versie gefocust op Afghanistan.