Hoe lapis lazuli vanuit 's werelds oudste mijnen in Afghanistan werd verscheept naar Mesopotamië en het Oude Egypte, is veelvuldig beschreven. Maar wat gebeurde daarvoor? Lees meer over de geologie van lapis lazuli en hoe deze uitkristalliseerde in de Hindoekoesj, te midden van botsende continenten. 

Auteur © Kathelijne Bonne, 2019. 

Ik zag laatst een documentaire, een van de vele die gemaakt zijn over Toetanchamon. Ik volgde het verhaal niet echt maar staarde op automatische piloot naar de Egyptische scènes. De archeologen met hun Indiana Jones-hoeden, de ijverige studenten, de jeeps, het zand, hamers, borstels, de piramides wazig en mysterieus in de verte. Dan kwam het gouden dodenmasker in beeld. Nu blijkt dat het masker misschien niet specifiek voor de jonge farao gemaakt is. Misschien was het wel voor een koningin bedoeld. De gepiercete oorlellen waren me nog niet opgevallen.

Het idee dat we van de jonge farao hebben blijft onlosmakelijk verbonden met het dodenmasker. Het kunstwerk is zo mooi dat je ernaar kan blijven kijken, naar het licht dat in het gouden gelaat weerkaatst. En toen, wakker schietend uit mijn trance, vroeg ik mij af, waar komt het blauw eigenlijk vandaan? Waaruit bestaat het materiaal rond de ogen, de wenkbrauwen en de strepen op de zogenaamde Nemes-hoofdtooi, die enkel voorbehouden was voor de farao's? Ik ging op zoek, en kwam terecht bij lapis lazuli. Ik volgde het spoor van de blauwe steen, terug langs de handelsroutes naar de oudste mijnen ter wereld in Afghanistan. 

En dan begint het eigenlijk pas. Welke natuurkrachten waren verantwoordelijk voor het ontstaan van zo'n felblauw gesteente? Ga mee naar een tijd waarin er enkel eencellig leven op de wereld was, waar het allemaal begon in een stille zee. Ontdek hoe deze felblauwe edelsteen ontstond. 

De Kokcha rivier

Vierduizend jaar voor Christus. In snijdende wind, sneeuw, en ijzige kou stappen mannen op een gevaarlijk pad op een kale, steile berghelling. Ze hebben dagenlang gelopen om de vallei van de Kokcha te bereiken, waar de Sar-i-sang mijnen zich bevinden. Ze klimmen honderden meters omhoog om aan een waardevolle dagzoom te geraken, bijna 500 meter boven het dal, zoals beschreven door ontdekkingsreiziger John Wood [i]. 

Diep beneden hen kolkt de Kokcha rivier en boven hen torenen genadeloze bergpieken uit, meer dan zesduizend meter hoog. Ze gaan een smalle mijnschacht in, tot op zo'n vijftig meter diepte. Bij het licht van hun fakkels bemonsteren ze het gesteente rond hen dat soms wit, soms zwart is. Kalksteenaders tekenen zich scherp af op het rots-oppervlak. Bij een helderwit stuk, steken ze met sprokkelhout een vuurtje aan. De vlammen likken gretig aan de rotswand. Met hamers kloppen de mijnwerkers het gesteente los. Door het plotse contrast in temperatuur wordt de ruwe wand brozer en hakken ze volledige hompen steen los. Hier en daar zien ze onregelmatige blauwe vlekken. De stukken die op grond vallen worden nog verder bewerkt tot de helblauwe lapis lazuli loskomt uit de omringende matrix.

Zijderoute

Misschien ging het er zo aan toe in de mijnen van Sar-i-sang, waar ooit de edelstenen voor Toetanchamons dodenmasker werden ontgonnen. We bevinden ons in de Hindoekoesj, een gebergte van Centraal Azië, gelegen in het onherbergzame Badakhshan, nu gedeeltelijk in het huidige Afghanistan. Langgerekte, parallel aan elkaar lopende gebergteketens worden doorsneden door diepe valleien. Op de kaart lijken ze een grote bocht te maken, als een verfrommeld deken. Door deze streek in het hart van Azië, trokken belangrijke handelsroutes van de Oudheid, die de beschavingen van Azië, het Midden-Oosten, Afrika, Europa en het Verre Oosten met elkaar verbonden. 

Lapis lazuli, carneool, robijnen, amber, geslepen edelstenen, zijde, ivoor, kamelen, specerijen, zilver, glaswerk, wierook, amfora, beeldhouwwerken, enz. werden eeuwenlang via de Zijderoute verhandeld. De lapis werd via de handelsroutes van Centraal Azië in ruwe vorm naar de handelscentra vervoerd, om daar al dan niet verder bewerkt te worden. De exacte routes zijn niet bekend, die verschilden waarschijnlijk naargelang de politieke stabiliteit van het te doorkruisen gebied, om op hun bestemming in gespecialiseerde ateliers tot kunstschatten verwerkt te worden. 

Luxegoederen uit de Oudheid

De meest waarschijnlijke bron uit de Oudheid van deze steen, al is er geen geschreven bewijs voor uit die tijd, is het hooggebergte van de Hindoekoesj [ii]. Later werd er ook lapis lazuli ontdekt o.a. aan het Baikalmeer, in Pakistan, Iran, Chile en Italië [iii]. De Afghaanse stenen sieren 's werelds belangrijkste archeologische vondsten zoals het eerdergenoemde dodenmasker van de farao dat dateert van 1314 v. Chr. Talkrijke, nog veel oudere kunstschatten die lapis lazuli bevatten werden opgegraven in de koninklijke graftombes van Ur (~2600 jaar v. Chr.) in Mesopotamië, waaronder sieraden, muziekinstrumenten, spelborden, rolzegels, plakkaten, kralen, amuletten, beelden, ceramiek, meubels en de beroemde Standaard van Ur. 

De Tigris en Eufraat

De Sumeriërs konden zich luxegoederen zoals goud, lapis lazuli en carneool permitteren, die over zeer grote afstanden werden verhandeld, wat tevens een van de vele bewijzen is voor de hoge ontwikkeling van het Tweestromenland. Er was dus genoeg tijd en welvaart om zich bezig te kunnen houden met - en vergapen aan - luxegoederen. Hoewel het vruchtbare land rond de Tigris en de Eufraat met succes geïrrigeerd en verbouwd werd, hadden de Sumeriërs te kampen met een tekort aan metalen en mineralen. Die moesten ze dus elders halen. Lapis lazuli uit de Hindoekoesj werd misschien eerst overgebracht naar de Indusvallei, waarmee Mesopotamië handeldreef, en waar het in boten werd geladen om over zee te worden vervoerd. 

De oogschaduw van Cleopatra

Er waren misschien ook andere handelsroutes over land, door het Zagrosgebergte in het huidige Iran. De volkeren van de Indusbeschaving hadden bovendien rond 2000 v. Chr. een handelskolonie opgericht ver ten noorden van hun land, Shortugai [iv], dat vlakbij de lapismijnen in Afghanistan lag. Shortugai lag aan de Oxus rivier (nu Amu Darya) en was een belangrijk centrum waar lapis lazuli en andere kostbaarheden bewerkt en verdeeld werden. Het is niet onmogelijk dat Shortugai werd gesticht enkel voor de lapismijnen. De steen was niet alleen in trek als juweel of versiering, maar werd ook mystieke krachten toegekend. Voor priesters symboliseerde hij de hemel, lapis lazuli bracht je dichter bij het hiernamaals. Lapis lazuli in poedervorm werd ook gebruikt als pigment. Cleopatra gebruikte het als oogschaduw.

Het meisje met de parel

De steen kwam via de Grieken en de Romeinen uiteindelijk in Europa terecht. Schilders in Europa gebruikten het als grondstof voor het pigment ultramarijn, letterlijk 'van over zee', dat op een bepaald moment duurder dan goud was. Het meisje met de parel van Vermeer, en vele andere Europese schilderijen, zouden niet zijn wat ze zijn zonder lapis lazuli uit de mijnen van Sar-i-sang. 

Gouden spikkeltjes en zwavel

Maar wat is lapis lazuli? Het is een helblauw gesteente met gouden spikkeltjes. De naam komt van het Perzische lahzward, wat blauw of hemel betekent. De kleur kan variëren van indigoblauw (nili), blauw, azuurblauw, lichtblauw (assemani) tot groenblauw (sabz), volgens de Perzische benamingen [i]. 

Lapis lazuli-steen bestaat uit verschillende mineralen. Lazuriet is het voornaamste mineraal en wordt ook blauwsteen of lazuursteen genoemd. Het heeft een hoog gehalte aan zwavel, wat voor de helblauwe kleur veroorzaakt [v]. De gouden spikkeltjes bestaan uit het mineraal pyriet, het bekende 'fool's gold', of ijzersulfide. Geen wonder dat de hogepriesters uit de Oudheid deze spikkeltjes met de sterren aan het firmament associeerden. Grove witte stukken rond de lazuriet zijn calciet en deze maakt de lapis minder waardevol als edelsteen.

Bacteriën in de zee

Om de oorsprong van lapis lazuli uit Afghanistan te begrijpen moeten we dieper delven in de natuurgeschiedenis van dit land [vi]. We gaan zien hoe een kalksteenformatie, die tot de oudste ter wereld behoort, de oorspronkelijke bron is van de Afghaanse lapis lazuli. Daarvoor draaien we de klok terug tot het Archeïcum, een zeer lang eon in de vroege geschiedenis van de planeet, dat de periode van 4 tot 2,5 miljard jaar geleden behelst. Tijdens deze zeer lange periode vormde zich het leven, dat toen nog eencellig was. 

Een deel van wat nu Afghanistan is, lag tijdens het Archeïcum aan de rand van de zee. Het heldere water van deze stille, ondiepe zee werd bevolkt door kolonies van bacteriën. Er waren toen nog geen planten en dieren. Deze bacteriën deden aan fotosynthese. Daarbij 'oogsten' ze het zonlicht om in hun vitale functies te kunnen voorzien. Als nevenproduct zetten ze kalk af. Zo werd kalklaagje na kalklaagje afgezet op de zeebodem. Na verloop van tijd vormden zich mat-achtige structuren, die uiteindelijk kalksteen werden.

Nu hebben we kalksteen uit de zee, waaruit lapis lazuli zal ontstaan. Maar hadden we niet gezegd dat de lapis lazuli zich in het hooggebergte bevond, in het midden van Azië, ver van de zee?  

Van de zee naar de bergen

Hoe kwam de kalksteen in de bergen terecht? Om dat te begrijpen moeten we even de huidige wereldkaart vergeten, en ons voorstellen dat de continenten vroeger op andere plaatsen lagen. De continenten zijn eigenlijk continue in beweging. Dat is het gevolg van het proces van de platentektoniek. Het zal sommigen van jullie al opgevallen zijn dat de vormen van Afrika en Zuid-Amerika in elkaar passen. Miljoenen jaren geleden lagen beide continenten inderdaad naast elkaar. Als twee continenten tegen elkaar botsen, vormt zich een gebergte. Dat gebeurde ook met Afghanistan. Sinds het Juratijdperk botsten verschillende kleinere continentjes met het grote Eurazië [vi]. Zo ontstond de bergketen die strekt van de Pyreneeën over de Alpen, de Turkse hoogplateaus, en de Zagros, over de Himalaya en het plateau van Tibet, naar Zuidoost-Azië. Afghanistan ligt er middenin.

Puzzelstukjes

Afghanistan bestaat uit een puzzel van verschillende kleinere continentjes, elk met een eigen geschiedenis, die zich sinds het Juratijdperk een voor een bij elkaar hebben gevoegd. Ook de oude kalksteen uit de zee werd omhooggestuwd. De continentjes zijn van elkaar gescheiden door grote breuklijnen, genaamd sutuurlijnen. Omdat dit eigenlijk zwakke zones zijn in de aardkorst, snijden de rivieren zich zeer diep in. De Indus in noordelijk Pakistan is hier een voorbeeld van. Het is daarom geen toeval dat grote riviervalleien in Centraal Azië, de oude continentale blokken afbakenen, wat zeer duidelijk te zien is op satellietbeelden. Ook de Sar-i-Sang mijnen liggen aan zo'n breuklijn [iii].

Keuken van magma

We hebben nu kalksteen, die een lange weg heeft afgelegd van de zee naar het hooggebergte. Deze kalksteen zal lazuriet voortbrengen. Om het met een metafoor te zeggen, de vorming van lazuriet heeft een bepaald recept, in een bepaalde keuken nodig. De ingrediënten van het recept zijn de gesteentesoorten die nodig zijn, in dit geval de kalksteen. Maar de kalksteen moet opgewarmd worden (in de keuken), en heeft bepaalde kruiden nodig (vloeistoffen met reactieve elementen) . 

De opwarming wordt veroorzaakt door heet magma, gesmolten gesteente, dat met de koude kalksteen in contact komt. Dat kan gebeuren als diep in de aarde gesteente smelt, en begint te stijgen naar hogere regionen van de aardkorst. Hete, verzadigde vloeistoffen uit het magma, meer bekend als hydrothermale vloeistoffen, worden door spleten en fracturen geperst. Door deze vloeistoffen, en de plotse verhitting, gebeuren er allerlei chemische reacties. Zo lost de kalksteen op, om daarna uit te kristalliseren als andere, nieuwe mineralen. 

Lazuriet is een van de nieuwe mineralen die zich zo vormen. Samen met andere mineralen, o.a. het bekendere pyriet, maken ze deel uit van een nieuw soort steen, namelijk skarn [vii]. Skarngesteenten bevatten vaak ertsen, grote concentraties aan speciale, zeldzame mineralen en edelstenen. Ze zijn belangrijk in de ontginning en vormen een venster naar wat er in een ver verleden in een gebergte is gebeurd.

Lange weg afgelegd

Zo ontstond de Afghaanse lapis lazuli die ontgonnen werd sinds de Oudheid. Bijna de helft van de geschiedenis van de planeet ging eraan vooraf. De kalksteen werd eerst afgezet door bacteriën tijdens het Archeïcum. Daarna werd de kalksteen 'geïnjecteerd' door opwellend magma, waardoor het zich transformeerde tot het ertsrijke skarngesteente, dat ook lazuriet bevat. Daar, hoog in de Hindoekoesj, bleef de lapis lazuli nog miljoenen jaren rusten, alvorens de mens hem er aantrof in de Oudheid.

Conflictmineraal

Lapis lazuli is werkelijk een van de schatten van Afghanistan. Dit land wordt al zolang door oorlog geteisterd, dat weinigen stilstaan bij het natuurlijke patrimonium van dit land. Maar het is actueler dan ooit. Want het blauwe gesteente uit de oudste mijnen ter wereld, waar nog steeds in gewerkt wordt, zorgt ook vandaag voor miserie. Lapis lazuli is een conflictmineraal.  

-------

Lees wat Global Witness zegt over de rol van lapis lazuli in de oorlog in Afghanistan.

Noot van de schrijver: Wil je lapis lazuli zien? Ga naar een museum. In de meeste musea van natuurgeschiedenis kan je lazuriet als mineraal vinden, in de afdeling mineralogie. De schatten van de Oudheid ga je best bekijken in het British Museum en het Grand Egyptian Museum in Caïro. Je kan ook lapis lazuli kopen. Denk na en stel vragen voor je lapis lazuli en andere edelstenen koopt, vraag naar de oorsprong en wees niet blind voor conflict.

Referenties.

[i] Wood, John, 1941, A personal narrative of a journey to the source of the river Oxus: by the route of the Indus, Kabul, and Badakhshan, performed under the sanction of the Supreme Government of India, in the years 1836, 1837, and 1838. London: John Murray.

[ii] Moorey, P. R. S. 1999, Ancient Mesopotamian Materials and Industries: The Archaeological Evidence. Eisenbrauns. 

[iii] Schumann, W. 2006, Gemstones of the world. Sterling Publishing Co. Inc. New York. 

[iv] Haywood, J. 2000, Atlas of World History. Metro Books. 

[v] Mindat website. Haüyne. https://www.mindat.org/min-1833.html.

[vi] Siehl, A. 2017, Structural setting and evolution of the Afghan orogenic segment - a review. Geological Society, London, Special Publications, 427, 57-88.

[vii] Earth Science Australia, Skarn Deposits. https://earthsci.org/mineral/mindep/skarn/skarn.html.

Hieronder: een stuk steen uit de Sar-i-sang mijnen, Afghanistan. Lazuriet (blauw), pyriet (goudachtig), calciet (wit), muscoviet (zilverachtig). (foto: Parent Gery / CC BY-SA 3.0).

Artikel geschreven door Kathelijne Bonne, geoloog en bodemkundige. Ik schrijf ook op Good Climate News en de Planeetzusjes. 

Laatste artikels:

Naar alle artikels. 

Vind je mijn artikels leuk? Ontvang een update voor elk nieuw artikel (om de zoveel weken) / (geen ander soort reclame):