Mijn momentje met Jane Goodall: een onwaarschijnlijke ontmoeting

Levende legende Jane Goodall kwam begin december 2022 naar België om milieu-en dierenbescherming onder de aandacht te brengen. Ik hielp bij de organisatie van het galadiner 'An Evening of Hope' waar zij de eregast was. Jane Goodall ontmoeten, daar hoopte ik enorm op, maar ik was natuurlijk niet de enige met die wens, en het was allesbehalve gemakkelijk haar te benaderen. Door een speling van het lot kreeg ik toch de kans om een momentje met Jane te delen. Maar hoe kruisten onze paden zich en hoe begon mijn samenwerking met het Jane Goodall Instituut?

Auteur: Kathelijne Bonne. Foto bovenaan: Jane Goodall op 2 december 2022 voor een volle zaal (Square Brussels), foto: Uli Schillebeeckx.

In 1960 trok Jane naar de wildernis in Tanzania om het gedrag te bestuderen van chimpansees, de diersoort waaraan de mens het dichts verwant is. Ze was toen 26 jaar en haar baanbrekende observaties en visie deden een frisse wind waaien door de stofferige, autoritaire, door mannen gedomineerde wereld van de gedragswetenschap en de primatologie. De geleerden dachten toen dat dieren geen emoties hadden zoals mensen, en dat de mens ver buiten en boven de natuur stond. Maar Jane wist dat allemaal niet, gelukkig zo blijkt, want ze was niet naar de universiteit geweest. Ze zou haar waarde bewijzen door andere paden in te slaan en de taboes met betrekking tot mens-dier-natuur relaties te doorbreken.

De Trimates

Ik herinner me nog dat ik voor het eerst van Jane hoorde. Dat was in de jaren 90, toen ik een puber was en tv keek, hangend op de bank.

Janes dappere collega Dian Fossey was toen veel bekender, en kwam mij ter ore dankzij de film Gorillas in the Mist, een van mijn lievelingsfilms. Dian werd in 1985 vermoord. Hoewel ze haar werk niet meer kon voorzetten, was zij in vele opzichten Janes gelijke. In haar gepubliceerde brieven klinkt een diep respect door voor haar geliefde gorilla's, een open geest en een flinke dosis humor. 

Er is ook een orang-oetang-dame: Biruté Galdikas. Jane, Dian en Biruté staan bekend als de Trimates, of Leakey's Angels, ze zijn alledrie door antropoloog Dr. Louis Leakey aan het werk gezet bij de grote mensapen.

De blik van Jane

Die keer dat ik Jane op tv zag zat de inmiddels wereldbekende vrouw met de paardenstaart in een klein motorbootje op het Tanganyikameer. Ze voer ergens tussen het Gombe Stream Reserve, de plek waar ze wilde chimpansees bestudeerde, en het stadje Kigoma, de uitvalsbasis van waaruit Gombe bevoorraad werd. Maar Jane keek weg van de oevers van het meer. Ze staarde in de andere richting, over het water, met bezorgdheid in haar blik. Op de ooit dicht begroeide hellingen was steeds minder bos. De bossen werden gerooid en ze wou het kaalgekapte land niet zien. Gombe, een beschermd gebied, was nog maar een eilandje van bos terwijl het vroeger deel was van een grote gordel tropisch oerwoud.

Veldwerk in Tanzania

Ik was van kindsbeen af ook dol op dieren en het lag in de lijn van de verwachtingen dat ik diergeneeskunde zou studeren. Maar voor mijn achttiende verjaardag kreeg ik van mijn ouders een boek: "Leven: een ongeautoriseerde biografie, vier miljard jaar leven op Aarde" van Richard Fortey, een paleontoloog van het British Museum. Het opende een nieuwe wereld ... en ik koos geologie als studierichting. In 2002 deed ik veldwerk voor mijn thesis in Tanzania. Ik was in de ban van de Oost-Afrikaanse Slenk, waar de legendarische landschappen van Oost-Afrika liggen, en waarin de Leakeys hun grote antropologische vondsten hadden gedaan.

Ik trok naar het Rukwa-bekken in de Katavi regio, in het zuidwesten van Tanzania - na vijf onvergetelijke dagen reizen vanuit Dar Es Salaam met de jeep waarbij ik een groot deel van het land zag, via dezelfde weg die Jane al ontelbare keren had afgelegd. In de Rukwa zou ik leren over de geomorfologie, tektonische breuklijnen, en de schommelingen van het waterpeil van het grote Rukwa-meer. Want ooit vormden de Rukwa- en Tanganyikameren één gigantisch meer. 

Na het veldwerk bestudeerde ik satellietbeelden en luchtfoto's. Daar zag ik vreemde dingen op. Naast geologische structuren was er iets dat ik niet onmiddellijk kon thuisbrengen: Kaarsrechte strepen doorkrast met kortere strepen, loodrecht op elkaar. Te strak en recht om organisch gegroeid te zijn. 

Klauwen in de huid van de aarde

De strepen zijn toegangswegen tot te ontginnen lappen bos en oprijlanen waarlangs grote zaagmachines en vrachtwagens aan en af rijden om het tropische hardhout te vervoeren, hoogst waarschijnlijk illegaal.

Het zag eruit alsof er een beest zijn klauwen in de huid van de aarde had gezet. De oerwoudontginning die ik zag was natuurlijk al tientallen jaren bezig, en Jane was al die tijd een rechtstreekse getuige geweest van de transformatie van het milieu. Begrijpelijk dat ze de boskap niet wou zien en haar blik afwendde. Maar er lag nog iets anders in haar blik: vastberadenheid. Ze was toen al volop in actie geschoten tegen de neergang van de natuur in Tanzania en niets zou haar tegenhouden.

Jane verlaat Gombe

Om haar oproep tot natuurbehoud vleugels te geven had ze in 1977 het Jane Goodall Instituut opgericht om wilde dieren en hun habitat te beschermen, in samenwerking met plaatselijke gemeenschappen. Jane wist dat de bevolking arm was en noodgedwongen meewerkte aan de ontbossing. Hen betrekken bij de acties van het JGI kon het tij helpen keren. 

Op een conferentie in 1986 in Chicago werd Jane zich bewust van de enorme schaal van natuurvernietiging in Afrika, en ze besefte dat haar geliefde chimpansees geen schijn van kans maakten. Naar eigen zeggen kwam ze toe op de conferentie als onderzoeker, en ging ze er weg als activiste. Ze liet haar onderzoek in Gombe over aan andere onderzoekers om zich volledig te storten op natuurbehoud, bewustmaking en activisme. Ze begon non-stop de wereld rond te reizen, om lezingen te geven en met hooggeplaatsten te praten, en dat doet ze vandaag op 88-jarige leeftijd nog steeds. Terwijl ik schrijf zit Jane, na een intens Belgisch weekend, allang aan de Westkust van de VS, hoppend van de ene staat naar de andere, mensen in overvolle zalen toesprekend, voortgestuwd door de energie van het besef dat ze een verschil maakt. Oververmoeid, maar blij dat haar stem gehoord wordt. 

Het Belgische JGI werd in 2005 opgericht en is een van de vele JGI kantoren wereldwijd. In 2020 meldde ik me aan bij algemeen directeur Anouska Plasmeijer voor vertalen en schrijven, als vrijwilliger. 

Van petroleum naar activisme

Ik had daarvoor een tijd in de petroleumexploratie gewerkt (Getech, Engeland) en in de vertaalwereld, maar na die industrie-ervaringen wou ik me voor een groener doel inzetten, de activismewereld leren kennen en samenwerken met gelijkgezinde mensen. 

Zoals vele geologen en geofysici 'van mijn tijd', was ik de exploratiewereld ingezogen. Ik had als pas afgestudeerde ook aangeklopt bij klimaatinstituten zoals FAO enz. maar tegenwoordig moet iedereen een doktoor in de wetenschappen zijn of de poorten blijven elitair gesloten. Gelukkig verwelkomden exploratiebedrijven de licentiaatjes met open armen en zonder bureacratische rompslomp. Op Getech hielp ik mee de geografie van de wereld in het geologische verleden te reconstrueren, en onderzocht de evolutie van riviersystemen, o.a. van de Amazone, Zambezi, Nijl en Congo. Ik mocht uitpluizen waarom de Niger zo'n enorme bocht maakt. Kortom, het was erg leuk werken en het was een fantastische leerschool. Maar het uiteindelijke doel van al dat werk knaagde aan mij: de aard en verspreiding van aardoliebronnen en  petroleumhoudende gesteenten bepalen. 

Fijn dus dat Anouska iemand nodig had voor JGI België. Na twee jaar samenwerken deed ze in zomer 2022 een aankondiging: Jane Goodall komt naar België! Samen met andere vrijwilligers werd ik opgeroepen om te helpen bij de organisatie van de openbare lezing en het galadiner op 3 december in Martin's Hotel du lac in Genval.

Ga gewoon naar haar toe!

De verwachtingen waren al wekenlang hoog gespannen. Ik was erop gebrand even met Jane te kunnen praten, maar niemand kon mij iets beloven. De grote dag brak aan, ik spoorde naar Genval om te helpen bij de voorbereidingen, de avond viel en de gasten, ook Jane, druppelden binnen, en het diner begon. De tijd rolde verder maar Jane was altijd ingepalmd. Ik hoopte dat ze misschien even naar de tafel van de vrijwilligers toe zou komen maar dat kon niet, zelfs als ze had gewild. De avond zat te vol, met bevlogen toespraken, een tombola, een veiling, en verschillende vegan gangen. Ik liep een paar keer twijfelend in de richting van de eretafel, maar er zwermden altijd mensen om Jane heen. Bovendien was Jane erg moe. Ik gaf het op en aanvaardde dat mijn window of opportunity zich had gesloten en zou mij focussen op de andere leuke mensen die ik had leren kennen.

Toen botste ik op een paar dames van het bestuur van JGI België. Ik verwachtte dat ze gingen beamen dat Jane eigenlijk doodop was, maar ze spoorden me aan mijn kans te wagen: Ga naar haar toe, nu! Ik raapte mijn moed bijeen, met Janes woorden in mijn achterhoofd (neem elke kans die je krijgt) en stapte naar de eretafel en ging zitten op de lege stoel naast Jane. Hou het kort, zei Tanya Pérez Echeverría, medevoorzitter van JGI Global, die over Jane waakte, wat uiteraard nodig was.

Grote conjunctie

Wat een moment! Hoe aandachtig en vriendelijk keek Jane mij aan toen ik nerveus en grijnzend doorratelde. Ze keek recht in mijn ogen en absorbeerde gewillig de waterval van dingen die ik haar vertelde. Ze lichtte op toen ik over mijn kids begon die ook erg met natuur en dieren bezig zijn en we bekeken samen een collage met een schilderijtje die we speciaal voor haar hadden gemaakt.

Nog voor ik het wist was het moment voorbij, in een roes en vol ongeloof dat ik erin geslaagd was een momentje met Jane te delen. Nog geen kwartier later zag ik in een flits Janes zilverkleurige paardenstaart de zaal uit verdwijnen. De arm van Tanya over haar schouders. In shock besefte ik dat het maar een haar had gescheeld of ik had Jane nooit gesproken!

Wat een geluk dat ik Els en Hege van het bestuur net op het juiste moment was tegengekomen in de zaal. Als geoloog kan ik hun bijdrage alleen met een planeetmetafoor beschrijven: Net zoals Saturnus en Jupiter op Kerst 2020, schoven de planeten langs elkaar heen en heel even ontstond er een grote conjunctie, één kortstondig venster, één uniek moment, dat ik greep.

Een heilige?

Intussen zit ik terug aan mijn schrijftafel in Spanje. Ik schreef deze zomer een artikel over een heilige uit Spanje, Onze-Lieve-Vrouw van de Dauw (la Virgen del Rocío), die in het vervuilde nationaal park Doñana een enorme bedevaart op gang brengt. Wat heeft die met Jane te maken? Wel, er zijn een paar parallellen. Jane is een levende legende, bijna een heilige. Niet alleen het werk dat ze doet maar de manier waarop ze met mensen omgaat, zoals ik zelf heb mogen ervaren.

Onze-Lieve-Vrouw van de Dauw stamt eigenlijk af van een mythische koningin van de draslanden of de moerassen uit lang vervlogen pre-christelijke tijden, een soort vrouwe van de natuur of moeder aarde. Deze Draslandkoningin zette duizenden jaren geleden voet aan wal in Spanje met de Feniciërs, die haar aanbaden onder de naam Astarte. Of Hathor voor de Egyptenaren. 

Lady of the Animals

Als ik in de toekomst kijk zie ik dat de grote klimaatcrisis om zich heen grijpt, de biodiversiteit instort (zoals tijdens het Perm), de maatschappij op haar grondvesten beeft en er grote scheuren ontstaan. We keren terug naar de Middelleeuwen en men zal uitroepen 'hadden we maar beter voor de natuur gezorgd!' 

Maar in duistere tijden klampt men zich vast aan mythen, legendes en heiligen. En omdat Jane zoveel mensen heeft geraakt zal ze in ons collectief geheugen gegrift blijven en haar nagedachtenis zal overgedragen worden aan de komende generaties, die een nieuwe maatschappij moeten opbouwen. Of haar naam bewaard blijft weet niemand, maar net zoals de draslandkoningin blijft de legende bestaan, en dat is Jane bij leven al.

Laten we haar dan de eer toekennen de Vrouwe van de Dieren, of de Lady of the Animals te worden. Wat vergezocht misschien, maar een beetje mystiek in deze harde wereld is soms nodig. Moge de Vrouwe van de dieren het nageslacht dan begeleiden naar betere tijden ... want dat is waar ze zich vandaag zo hard voor inspant en waarvoor ze het werk bij de chimpansees dat ze het liefst doet, én haar privéleven, heeft opgegeven.

Nu Kerstmis voor ons ligt, rond ik dit relaas af met een stroofje uit het liedje Midden in de Winternacht, dat Jane zeker zou apprerciëren: "Vrede was er overal, wilde dieren kwamen, bij de schapen in de stal, en zij speelden samen." 

-------

Lees meer:

• Droogte, Doñana en de Draslandkoningin.
• Ik vernoem de mensapen en Jane Goodall en Dian Fossey ook in dit artikel: De Grote Slenk van Oost-Afrika: een slinger vol natuurwonderen.
• Over Afrika: De grote reis van een oeroud continent. 
• Hier vernoem ik het uiteengaan van de geslachten Homo (mens) en Pan (chimpansee): De Middellandse Zee verdampte bijna volledig tijdens de Messiniaanse Crisis.
• De Zambezi en de Rook die dondert: hoe rivieren van loop veranderen. 
• Meer over Jane Goodall op de website van JGI België. Vier manieren om JGI België te steunen. 

Kathelijne: Als natuurliefhebber en aardwetenschapper ben ik geboeid door hoe gesteente, bodem, oceaan, lucht en leven op elkaar inwerken op geologische en menselijke tijdschalen.

Waarom ik met GondwanaTalks begon.

Laatste artikels:

Vind je dit artikel interessant? Schrijf je in om af en toe een nieuwsbrief te krijgen, als we een nieuw artikel hebben: