Platentektoniek: de rupsbanden van de planeet.
Tot een eeuw geleden dacht men dat de continenten altijd op dezelfde plaats lagen. Dat idee kwam onder vuur te liggen naarmate natuurvorsers steeds meer aanwijzingen vonden voor een woelig verleden van onze planeet. Deze onderzoekers bleven echter de underdogs binnen de gevestigde orde van de wetenschap, tot honderd jaar later, het ultieme bewijs voor de continentendrift werd geleverd.
Tekst: Kathelijne Bonne.
In de 19de eeuw waren de gebieden in het zuidelijk halfrond ingelijfd als kolonies van Europese grootmachten. Niet alleen kolonisten werden erheen gestuurd, maar ook natuurwetenschappers voor verkenning en veldwerk. Vele geologen meldden zich aan. Het draaide uiteraard vooral om grondstoffen.
Maar toch hadden deze natuurvorsers een tweede agenda. Ze waren pioniers in hun vakgebied, en werden gedreven door de drang te ontdekken, onder het mom van het in kaart brengen van delfstoffen. Ze kregen de kans de natuur in onontgonnen gebied beter te begrijpen en hun steentje bij te dragen aan allerlei fascinerende ideeën die in die tijd opbloeiden. Ze verzonden plichtsgetrouw hun verslagen naar Europa waar die in vakbladen werden gepubliceerd.
Eduard Suess, een Oostenrijkse professor gespecialiseerd in de Alpen en gletsjers, bekeek de publicaties en deed twee frappante ontdekkingen. Bepaalde fossiele planten die men in koolafzettingen in India had gevonden, leken verdacht veel op die van Zuid-Afrika. Het ging inderdaad om eenzelfde plantensoort: Glossopteris, een zaadvaren. En dat niet alleen, de gesteenten die deze planten omsloten, namelijk gletsjerafzettingen, getuigden van éénzelfde ijskoud klimaat op beide plekken, terwijl het er vandaag warm is.
Suess suggereerde dat deze gebieden ooit met elkaar verbonden waren, en er was een ijstijd. Een idee was geboren: de wereld in het verleden was anders en getuigde van een enorme transformatie.
Gondwana: een verdwenen continent
De glossopteris fossielen werden later ook in Australië en Zuid-Amerika gevonden, wat suggereerde dat ook die continenten deel waren van één grote landmassa. Suess gaf zijn grote, verdwenen continent de naam Gondwana, naar het land van de Gonds, een Indische volksstam.
Suess publiceerde een boek, Das Antlitz der Erde (1892) (het aangezicht van de Aarde) waarin hij beschreef dat de oceaan die tussen beide landmassa's lag, een verzonken land was, maar dat de continenten zelf op hun plaats waren blijven liggen. Je kon als het ware van het ene continent naar het andere wandelen via diepe kommen. We weten nu dat Suess de bal missloeg, maar zijn hypothese bleef lange tijd algemeen gangbaar.
Uiteindelijk werden zijn theorieën vervangen door nieuwere ideeën, maar de naam Gondwana bleef hangen.
Continenten passen als puzzel in elkaar
Intussen was de stroom aan nieuwe informatie uit de tropen niet te stuiten. Er kwam steeds meer bewijs dat er een ijskoude periode had geheerst, gelijktijdig op verschillende continenten, gevolgd door een minder koude periode. Bovendien waren de fossiele flora en fauna identiek. En men had ook lang daarvoor al opgemerkt dat de randen van de continenten, vooral die van Zuid-Amerika en Afrika, als een puzzel in elkaar pasten. De Fransman Antonio Snider-Pellegrini suggereerde reeds midden negentiende eeuw dat de continenten zich hadden verplaatst.
Men kon er niet meer omheen. Ooit lagen deze continenten naast elkaar.
En toen kwam een Duitse weerkundige met een totaal nieuwe hypothese op de proppen.
Continentendrift: een zweverig idee?
Alfred Wegener maakte in 1912 zijn theorie van de Continentendrift wereldkundig, die hij uitvoerig besprak in zijn boek Die Entstehung der Kontinente und Ozeane (Het ontstaan van de continenten en oceanen) van 1915. De continenten lagen vroeger naast elkaar in een groot Oercontinent, en de oceanen die ertussen lagen, bestonden nog niet. Daarmee ging Wegener in tegen Suess' idee van het verzonken land en ook tegen de wetenschappelijke gevestigde orde.
Volgens Wegener brak dit enorme Oercontinent op een bepaald moment op in verschillende kleinere continenten, die van elkaar wegdreven. Tegelijkertijd vormden zich oceanen tussen deze continenten. En zo kwam de huidige geografie van de wereld tot stand. Hij baseerde zich niet enkel op de fauna en flora en de vorm van de kustlijnen, maar ook op het feit dat gesteentelagen van Zuid-Amerika lijken door te lopen in Afrika.
Zeeorganismen in de bergen
En zo waren er nog meer 'rare' dingen op aarde die niet simpel uitgelegd konden worden. Het was namelijk zeer bizar dat fossielen van zeeorganismen hoog in de Alpen lagen. Wegener stelde verschillende mechanismen voor om dit 'drijven van de continenten' uit te leggen. Onder andere de middelpuntvliedende kracht van de aarde die rond haar as draait, of de variaties in de stand en tolbeweging van de aardas.
Hij opperde ook de mogelijkheid van convectie (warmtestroming) in de aarde, maar daar maakte hij in latere werken niet veel woorden aan vuil. Vandaag weten we dat hij met dit laatste idee de spijker op de kop sloeg. Maar hij heeft dat zelf nooit geweten.
Hoe reageerden de wetenschappers op Wegeners hoogdravende hypothese? Met enorme verontwaardiging.
Geen demagoog
Vooral de Amerikanen verzetten zich hevig tegen de hypothese van de continentendrift. De wereld raakte verdeeld tussen de drifters en de fixisten. Daar kwam nog eens bij dat Wegener geen grote demagoog was en hij kon zijn argumenten verbaal niet goed verdedigen, en helemaal niet in het Engels.
Het zou nog vijftig jaar duren vooraleer hij serieus genomen werd, en de tegenstanders schoorvoetend moesten onderkennen dat hij gelijk had.
Wegener zelf zou dit niet meer meemaken. Hij stierf op vijftigjarige leeftijd in 1930 in Groenland. Maar Wegener had ook supporters. De beroemde geologen Alexander Du Toit en Arthur Holmes versterkten de draagkracht van de hypothese, hoewel hun argumenten waren ook voor tientallen jaren tegen dovemans oren gericht. Tot na de Tweede Wereldoorlog.
Motor van de Aarde
Arthur Holmes was een zeer vroege 'drifter'. Hij deed baanbrekend onderzoek naar radioactiviteit en was de eerste die inzag dat de warmte die bij radioactieve processen vrijkomt, wel eens de 'motor' van de aarde kon zijn.
Een motor die voor warmte zorgt en die de continenten deed 'drijven', aldus Holmes in het laatste, gedurfde hoofdstuk van zijn boek Principles of Physical Geology (1944). Hij speculeerde dat de hitte in de kern van de aarde, grote convectiecellen in de aardmantel aandreef.
En hij zou gelijk krijgen. Maar wat is convectie?
Rupsbanden van de aarde
Kort uitgelegd, convectie is het stromen van een materiaal, door warmte. De aarkern verhit het materiaal aan de grens met de aardmantel, en door de hitte begint dat materiaal te stijgen. Het stijgt tot dicht bij het aardoppervlak en daarna stroomt het horizontaal, het koelt af, en zinkt terug naar de diepte. Zo ontstaan verschillende convectiecellen, of grote rupsbanden.
Op die rupsbanden 'drijven' de continenten, die meer rigide zijn dan de ietwat vloeibare aardmantel. Dat gaat aan een snelheid van een paar centimeter per jaar, of zo'n honderd km per miljoen jaar.
Mooi allemaal, maar bewijs het maar eens.
Doorbraak na WOII
Zolang men niet naar de oceaanbodem kon kijken, of metingen doen van het binnenste van de aarde, bleef alles gebaseerd op speculaties. Daar maakte de oppositie van hardnekkige fixisten listig gebruik van. De gevestigde orde omverwerpen, daar had niemand zin in. Bovendien was Europa in oorlog. De zweverige theorieën van geflipte professoren stonden niet hoog op de prioriteitenlijst.
Maar na Wereldoorlog II en in de geest van vooruitgang en vernieuwing, werden de technieken die voor oorlogsdoeleinden ontwikkeld waren, eindelijk gebruikt om de natuur te bestuderen. Een paradigmaverschuiving was op til!
Grote magneet: ultieme bewijs
Men richtte zich naar de fysica voor de ultieme bewijsvoering. Die kwam uit het aardmagnetisme. De aarde is eigenlijk een grote magneet, met twee polen en een magnetisch veld. Het magnetische veld van de Aarde beschermt het leven tegen de dodelijke zonnewind. Maar het doet ook nog andere dingen. Bepaalde mineralen zoals ijzer en magnesium oriënteren zich naar dat veld, zoals de wijzers van een kompas.
Wanneer gesteenten ontstaan (b.v. als lava stolt) draaien de magnetiseerbare mineralen die erin zitten zich naar de magnetische polen, en die informatie blijft opgeslage in het gesteente. Het gesteente wijst naar de polen.
Maar grootschalig onderzoek naar mineralen uit oude gesteenten toonde dat deze niet naar de polen wezen. Het leek alsof de polen verdwaald waren. Vandaar ook de term polar wander. Was er dan een fout in de redenering? De polen liggen toch in het noorden en het zuiden? Nee, er was geen fout, de natuur liegt niet. Om de mineralen naar de polen te richten, moest men dan maar het mineraal draaien. En om het mineraal te draaien, moeten we denkbeeldig het volledige continent waar het mineraal inzit, meedraaien. En toen viel het doek.
De continenten moesten inderdaad op een andere plaats gelegen hebben in het verleden. Je moet ze verleggen om ze in lijn met de magnetische polen van de aarde te leggen.
Wegener had gelijk
En men kon niet enkel de plaats van de vroegere continenten bepalen, maar ook de 'reisweg' of het pad die dit continent had afgelegd. Dat kon door het bestuderen van vele mineralen van verschillende ouderdommen. Men reconstrueerde de 'paden' van heel wat gesteenten op verschillende continenten. En wat bleek?
Alle paden van de zuidelijke continenten leidden naar Wegeners Oercontinent. In dit Oercontinent, Gondwana, lagen Afrika, India, Australië, Antarctica en Zuid-Amerika verenigd. De continentendrift was een feit. De theorie werd omgedoopt tot de platentektoniek.
De studie van de aarde en de continenten raakte in een stroomversnelling.
De simpele veldgeoloog
De ontdekking van de platentektoniek is geen plotse, toevallige ontdekking zoals Columbus die Amerika ontdekte, of het ontdekken van een komeet. Nee, het concept is gebaseerd op een vaag idee dat meer dan 150 jaar geleden is geopperd, en daarna nog een hele lange moeilijke weg heeft afgelegd.
's Werelds grote wetenschappelijke doorbraken beginnen meestal in de hogere regionen van de experimentele fysica en in de laboratoria, ideeën die dan doorsijpelen naar de zogenaamd minder exacte, troebele wetenschappen zoals de biologie of de geologie.
Maar bij de platentektoniek ging het andersom. Daar deed de simpele veldgeoloog met zijn hamertje en beitel, belangrijke observaties. Hij begon te speculeren, en gaf vorm aan een idee, dat daarna omhoog moest klimmen, de sceptici trotserend, om door de fysische methodiek bewezen te worden.
Vandaag is de platentektoniek niet meer weg te denken uit de aardwetenschappen en ook op andere planeten en manen vermoedt men dat er tektonische platen zijn.
---------
Terug naar alle Artikels.
Bronnen
Fortey, R. 1998. Leven: Een ongeautoriseerde biografie, Ambo/Anthos Uitgevers.
Pannekoek, A.J. 1992 Algemene geologie. Noordhoff Uitgevers B.V. 533 p.
Titelafbeelding: PIRO4D on Pixabey (public domain). Andere: openbaar domein.
enkele trefwoorden: rupsbanden van de planeet, platentektoniek ontdekking, platentektoniek, wat is platentektoniek, suess, glossopteris, gondwana, wat is gondwana, oercontinent, continentendrift, arthur holmes, wegener platentektoniek, ontdekking platentektoniek
Artikel geschreven door Kathelijne Bonne, geoloog en bodemkundige. Ik schrijf ook op de Planeetzusjes en Good Climate News.
Laatste artikels:
Vind je mijn artikels leuk? Ontvang een update voor elk nieuw artikel (om de zoveel weken) / (geen ander soort reclame)
Ken jij de meest gelezen artikels van GondwanaTalks al?