Ode aan Richard Fortey en zijn trilobieten

Trilobieten-expert Richard Fortey (15 februari 1946 – 7 maart 2025) bracht de prehistorische wereld tot leven in een magistraal literair oeuvre. Paleontologie-expertise, kennis tot ver buiten de wetenschap, maar vooral verwondering en passie voor natuur, reeg hij subtiel aaneen in zijn boeken. In de kern van zijn focus zwermden trilobieten, zijn lievelingsdieren. Zelfs hun blik, nu verhard tot steen, kon hij vonken van leven inblazen. Die vreemde caleidoscopische ogen waren bij de eerste ogen die ooit de oceaan inkeken en vergane onderwaterwerelden zagen – en die Richard Fortey met schwung en warmte beschreef. Dankzij onevenaarbare literatuur opende hij ogen op nog vele andere manieren. Ook de mijne.

Kathelijne Bonne: schrijver, en vertaler van fragmenten uit boeken van Richard Fortey. Steun GondwanaTalks via een eenmalige of terugkerende donatie.  

Toen ik in maart van dit jaar de laatste bladzijde omsloeg in zijn meesterwerk "Trilobite!", vernam ik tot mijn ontzetting dat Richard Fortey zopas was gestorven. Ik weet niet hoe onverwacht zijn overlijden was, maar het kwam me zeer plots over aangezien dat uit zijn laatste e-mail bleek dat hij bruiste van activiteit. In volle ontkenning van de fragiliteit van het leven, dacht ik dat hij nog decennia voor zich had, en dat hij het minstens tot een onstuitbare negentiger zou schoppen zoals mijn andere helden Jane Goodall, Sylvia Earle en David Attenborough, boek na boek uitdraaiend.

'Contingency' besliste anders over zijn lot. Maar Richard Fortey verliet ons niet zonder een enorm erfgoed na te laten, waarin hij de natuur haar magie en mysterie teruggaf. Wetenschap en ontdekkingen schenken de onderzoeker zelfs een vleugje van onsterfelijkheid, schreef hij, datgene waarnaar we sinds mensenheugenis op zoek zijn:

Wetenschap opent de deuren naar een ongewoon soort onsterfelijkheid en juist daarom is het zo'n aantrekkelijke keuze voor intelligente mensen die betekenis aan het leven willen geven. En hij gaat verder, met onvertaalbare Britse humor: De dood kan je nooit te slim af zijn, maar de ontdekkingen die we in onze hoogdagen doen blijven na lichamelijke ontbinding voortleven. 

En elke bijdrage telt, hoe klein ook:

"Het mooie van een leven gewijd aan wetenschap is dat elke eerlijke beoefenaar een onuitwisbaar steentje bijdraagt aan het grote bouwwerk der kennis. Misschien is er bij hun intellectuele nageslacht een enkeling die zich hen herinnert, maar wat echt telt is hun bijdrage, zelfs als die anoniem is."

Charisma, chimera, en een drietand voor steekspel

Trilobieten zijn een fossiele klasse van geleedpotigen die zich tijdens het Paleozoïcum vertakten in een enorme soortenrijkdom. Ze zwermden uit tot in de verste uithoeken van de oer-oceaan. Ze bezetten alle ecologische niches. Het Paleozoïcum kan met recht de era van de trilobieten genoemd worden. Dankzij Richard Fortey kwamen verschillende gedragingen, evoluties en levenswijzen van deze dieren scherper in beeld. Sinds hij als 14-jarige met een tik van de hamer zijn eerste trilobiet blootlegde, ontdekte hij er vele en was bevoegd ze namen te geven. Via zijn literatuur kregen ze niet alleen meer faam en appreciatie, maar ook charisma, persoonlijkheid en levendigheid.

Het vroegst herkende geval van ridderlijk gedrag kwam mij rechtstreeks via Richard ter ore, die me een artikel doorstuurde over de ongelooflijke Walliserops trifuncatus trilobiet met een drietand. Zelf schreef hij in Trilobite! over dit buitenbeentje: "Deze drager van een drietand was als een droom, een chimera, een wezen dat niet kon bestaan. Maar het bestond". En voorbijgaand aan het feit dat dit gewoon een interessant fossiel was, hoopte en wist hij dat "deze trilobiet ooit een moment van verwondering zal oproepen in een kind". 

De drietand zou de trilobiet in staat hebben gesteld andere mannetjes via een steekspel de loef af te steken, om te scoren bij de vrouwtjes (een gedrag gekend als intraspecific combat of sexual combat). Ridderlijk heldengedrag is minstens 400 miljoen jaar oud en waarschijnlijk ouder. 

Bolletje, drie lobben en pootjes van goud

Bij meer aandoenlijk gedrag van trilobieten is de neiging zich in een bolletje op te rollen bij gevaar, wat doet denken aan egels, gordeldieren en pangolins en sommige insecten, zoals pissebedden. Vele trilobieten zijn in opgerolde houding gestorven. Ze waren opgeschrikt door een naderende dreiging en overleefden de aanval niet; wat ons een blik gunt op een momentopname in het leven van een dier dat honderden miljoenen jaren geleden het loodje legde.

Zoals hun naam zegt, bestaan trilobieten uit drie lobben, een kopschild (cephalon), lijf (thorax) en staartschild (pygidium). En ook in dwarsdoorsnee tonen ze een drieledigheid met een centrale as en lobben aan beide flanken. Hun lijf is opgedeeld in segmenten en aan elk segment groeide een gearticuleerd pootje – typerend voor alle geleedpotigen, zoals insecten, schaaldieren en andere arthropoda – de meest uiteenlopende groep dieren op aarde. Het harde pantser van hun verkalkte exoskelet bevoordeelde fossilisatie. In sommige gevallen zijn ze extreem goed bewaard. Elk decoratief puntje, uitsteeksel of inkeping zijn vereeuwigd in microscopisch detail. 

De weke delen (soft tissue) zoals antennes, kieuwen, spieren, organen en pootjes daarentegen vielen sneller te prooi aan ontbinding. Maar in uitzonderlijke omstandigheden bleven ook die bewaard (in lagerstätten, zoals de Burgess Shale), onder andere in zuurstofarme omgevingen. Daar werd het tere pootjesmateriaal tijdens de fossilisatie vervangen door pyriet, fool's gold, en leken de pootjes wel van goud.

Oog in oog met trilobieten

Trilobieten leefden uitsluitend in de zee, waar ze rollen speelden van roof- en prooidieren, van minuscule pelagische soorten die in scholen als kleine visjes door zeestromingen flitsten, tot grotere angst inboezemende jagers, knagende zeebodemzwervers en -scharrelaars, en kuddes grazende, koe-achtige soorten. 

Evolutie kneedde hun samengestelde ogen in de vreemdste vormen, afhankelijk van wat gezien moest worden. Sommige trilobieten hadden ogen op stokjes, als bij slakken, andere hadden helemaal geen ogen omdat ze in de middernachtzone leefden. De ogen waren door evolutie weggefilterd. Nog andere ogenparen keken alleen in een tweedimensionaal vlak, blijkbaar genoeg om tegenstanders in het vizier te krijgen. 

De ogen waren opgebouwd uit lenzen die bestonden uit het mineraal calciet. Elk oog bevatte één tot duizenden lensjes. De meeste trilobieten-ogen waren holochroaal, met vele lenzen samengepakt in de dichtste, hexagonale bolstapeling. Slechts één onderorde bezat schizochroale ogen. Hoe ze de wereld ook registreerden, trilobieten zijn onvervangbaar om de evolutie van het oog, die teruggaat tot het Precambrium, te ontcijferen.

Samen met andere wetenschappers, zoals Euan Clarkson, lichtte Richard Fortey een tipje van de sluier over hoe precies trilobieten zagen, en hoeveel meer er nog te ontdekken valt, dat hogere doel van de wetenschap: "Ik kan me voorstellen hoe we duidelijk zullen zien hoe trilobieten zagen. Hun ogen zullen met een kristalheldere blik vergane werelden inkijken" 

Tornquist Oceaan en fossielen vs machines

De vroege evolutie van trilobieten is nog steeds in nevelen gehuld, maar Richard Fortey liet een lichtstraal schijnen op hoe ze evolueerden en hoe ze ooggetuigen waren van evolutie gedurende het Paleozoïcum, van het Cambrium tot ze uitstierven in het Perm. 

Onderzoek naar trilobieten maakte het mogelijk bepaalde aspecten van evolutie, zoals punctuated equilibrium, beter te begrijpen, en ze voerden zelfs bewijs voor platentektoniek. Dankzij de verspreiding van trilobieten kon een nieuwe oceaan benoemd worden, de Tornquist Oceaan van het vroege Paleozoïcum, een naam die Richard Fortey koos na een lange veldslag tussen paleontologen en geofysici, in een ware "fossils versus the machines" confrontatie. 

Cambrische Explosie?  

Hij nuanceerde ook het concept van de Cambrische Explosie van leven, waarbij ik in mijn artikel over supercontinent Gondwana even stilstond. Vanaf ongeveer 540 miljoen jaar geleden zou het leven zich vrij plots in vele richtingen, en massaal, ontwikkeld hebben. Maar Richard had bedenkingen bij die mediagenieke hypothese. Volgens hem was de overgang van het stille, rustige Precambrium naar het krioelende Cambrium niet zo spectaculair en abrupt. Zijn hypothese is een apart artikel of een boek waard. 

Nog veel meer valt over deze cruciale periode te zeggen en te ontdekken, een vat vol mogelijke werelden en dromen. Ik kan hem niet genoeg bedanken mij de deuren naar die werelden te openen, een kwarteeuw geleden.  

Amfitheater, horizons, Matterhorn

Toen ik 17 jaar was, kristalliseerde het idee om geologie te studeren. Ik had het boek dat ik voor mijn verjaardag kreeg, "Leven: een ongeautoriseerde biografie van vier miljard jaar leven op aarde", uitgelezen. Een wereld was opengegaan. Gordijnen werden opzijgeschoven en een amfitheater kwam haarscherp in beeld. Ineens zag ik alles in meerdere dimensies, ook die van tijd – het leven speelt zich niet af in het platte vlak van het heden maar in een soort gelaagd, onmetelijk diep multiversum waarbij elke hedendaagse gebeurtenis tot stand komt door een netwerk van miljoenen kleine events die via onzichtbare schakels het verleden met het heden verbinden. Van het bestaan van die werelden begon ik, dankzij dat seminale boek, vermoedens te krijgen, en nu zie ik ze klaar en duidelijk, hoe wel ik weet dat ik maar een fractie zie. Dat is het spannende aan wetenschap, het stopt nooit, we weten nooit genoeg. Achter elke horizon ligt een andere horizon.

Zo schep ik er plezier in dat de grond onder de plaats waar ik nu schrijf (Spanje) bestaat uit graniet dat in grote magmakamers stolde tijdens het Carboon toen dit land middenin Pangea lag, het laatste uit de onvoorstelbare cyclus van de supercontinenten. Kilometers boven mijn hoofd torenden toen hoge bergpieken en waarschijnlijk ook vulkanen die door eeuwenlange erosie zijn weggesleten, vergruist tot sediment, dat nu deel uitmaakt van de zeebodem en andere gesteentepakketten, afgesleten, weggespoeld, "like discarded chiffon". In dit granietlandschap zwerven nu wolven en moeflons. Hoog in de lucht glijden gieren. Blauwstaarteksters maken kabaal in mijn tuin. En toen dit graniet, nu bespikkeld met kurkeiken, nog vloeibare magma was, krioelende het in de zeeën van trilobieten.

Elk boek van Richard Fortey neemt je mee op een 'grand sweep' door de multidimensionale werelden. In "Earth" frappeerde me het hoofdstuk over de vorming van de Alpen. Hoe die bergketen als een verfrommeld tafellaken uit verschillende over elkaar heen geschoven 'nappes' bestaat. Heel het gebergte zie je met andere ogen, als je weet dat de machtige piramidale piek van de Matterhorn een flard is van Gondwana en dat de Dolomieten in de Tethyszee lagen.

En terwijl onze menselijke wereld gepolariseerd raakt door leiders die vals spelen bij hun schaakspel met volkeren als pionnen, blijft mijn blik gericht op de natuur die ons omgeeft en de pracht en het plezier dat daar te vinden is. Richard Fortey beschreef die natuur op onnavolgbare wijze. Misschien is zijn grootste bijdrage wel het verwoorden van hoe wetenschap bijdraagt tot geluk en hoe dit het beste in een mens bovenhaalt:

"Ik weet dat niets kan tippen aan het najagen van dromen vol mogelijkheden [over alles wat nog te ontdekken valt]. Dat het verlangen om de waarheid te ontsluiten een van de betere facetten van onze menselijke natuur is, en dat onderzoek naar trilobieten de onderzoeker zal belonen, in een wisselkoers die meer waard is dan geld, en tastbaarder dan roem." 

Rust in vrede, Richard. 

------

Zoals alleen Britten dat kunnen, schreef ook Jane Goodall meerdere sprankelende boeken waarbij A Spiritual Journey en In the Shadow of Man me sterk bijbleven. Een andere heldin is Rachel Carson. Net als Richard Fortey was zij een geboren schrijfster, maar mariene biologie gaf haar materiaal om over te schrijven, wat ze tot aan haar dood deed. Silent Spring is haar beroemdste werk, maar The Sea Around Us misschien wel het mooiste. 

Kathelijne: Ik ben geboeid door hoe gesteente, bodem, oceaan, lucht en leven op elkaar inwerken op geologische en menselijke tijdschalen.

Waarom ik met GondwanaTalks begon.

Donatie? Heb jij iets aan GondwanaTalks? Jouw steun maakt een ultrapliniaans verschil. Laat wat slijk der aarde mijn richting uitstromen en steun mijn werk zodat ik energie in GondwanaTalks kan blijven steken. Word mijn:

(2€/maand)

Tambora Trailblazer

(4€/maand)

Vesuvius Visionair (7€/maand)

Doneer jij al? Je bent een schat! Bedankt!

Recente artikels:

Vind je dit goed leesvoer? Schrijf je in voor een korte nieuwsbrief bij elk nieuw artikel (om de zoveel weken, vrij van zware bestanden en irritante gifs)