Rood als bloed: zo wordt karmijn gewonnen

De kleur rood heeft een onweerstaanbare aantrekkingskracht op ieder van ons, daarom zijn we er sinds het begin der tijden naar op zoek. Verschillende mineralen geven een rood pigment af, maar het 'perfecte rood' werd in Zuid-Amerika door inheemse culturen van het Andesgebergte gevonden in de vorm van het dierlijke pigment karmijn, gewonnen uit de cochenille-luis.

Auteur: Roseanne Chambers. Nederlands: Kathelijne Bonne. Ken jij de meest gelezen artikels van GondwanaTalks al?

Rood, de kleur van bloed, wordt van oudsher geassocieerd met gevaar, moed en opoffering. Al sinds de vroegste tijden werden bij begrafenissen de lichamen besprenkeld met rode oker, gewonnen uit ijzeroxide, of vermiljoen, uit het kwikhoudend mineraal cinnaber. Maar toen het verven van textiel een belangrijke traditie werd, nam de passie voor rood alleen maar toe. Men begeerde een nog feller, intenser rood. En toen troffen Andes-kunstenaars de kleurstof karmijn, gewonnen uit een kleine schildluis.

Duizenden jaren later, tot vandaag, wordt karmijn nog steeds gretig geconsumeerd. Daarom wordt onze aandacht niet alleen naar de luis zelf getrokken, maar ook naar de verschillende schakels, en mensen, in de cochenille-industrie: van degenen die de luizen kweken voor de export, tot activisten die de productie wreed vinden en het gebruik willen verbieden, tot zij die werken aan de synthese van een alternatief.

Helderrode vloeistof

Ik leerde over de kleurstof karmijn (of cochenille) toen ik deelnam aan een vrijwilligersproject in het Capitol Reef National Park in de Amerikaanse staat Utah. Op een zonnige middag kregen we de kans om samen met een archeologe van de overblijfselen van oude woonplaatsen van inheemse Amerikanen te bezoeken. Halverwege de rondleiding plukte zij een klein insect van een cactusvijg, legde het op haar handpalm, ... en plette het met haar vingernagel.  

Een verbazend grote hoeveelheid van een helderrode vloeistof, karmijn, kwam vrij. Een paar weken later zag ik bij toeval een tentoonstelling over karmijn in het Museum of International Folk Art in Santa Fe, New Mexico. Er waren beschrijvingen van de geschiedenis van deze unieke verfstof, en displays met textielvoorwerpen die karmijn bevatten, variërend van oude fragmenten tot avondgewaden die speciaal zijn ontworpen om de uitzonderlijke rode tinten van deze verfstof te benadrukken. Hoe fascineren en leerzaam!

Insecten en Inca's

Een schildluis (Dactylopius coccus), of cochenilleluis, nauw verwant aan bladluizen, is de bron van karmijn. Karmijn of karmijnzuur schrikt roofdieren af. De schildluizen groeien op en voeden zich met Amerikaanse cactussen van het geslacht Opuntia, bij ons gekend als cactusvijg of schijfcactus, tegenwoordig in de mode op vele plant-illustraties. Het beestje is waarschijnlijk tot zijn huidige vorm geëvolueerd in de regio Oaxaca in Mexico. Wanneer of hoe het naar het Andesgebergte is getransporteerd is onbekend. Genetische tests tonen aan dat de D. coccus-soorten die in Mexico en Peru zijn gevonden, overleven dankzij menselijke zorg - dat wil zeggen dat we deze insecten grondig hebben gedomesticeerd - en dat hun wilde voorouders waarschijnlijk zijn uitgestorven. De vrouwtjes hebben geen vleugels en de mannetjes hebben één enkel paar vleugels en geen monddelen (hoe vreemd en fascinerend is de dierenwereld toch).

Om karmijnverf te maken, worden de schildluizen van de cactus geplukt of geborsteld, kort gekookt, dan gedroogd en tot poeder vermalen. De kleurstof karmijnzuur wordt onttrokken via warmtebehandelingen: Het gedroogde poeder wordt gekookt, en chemicaliën zoals ammoniak of calciumcarbonaat worden toegevoegd om een lage zuurtegraad (een basisch mengsel) te verkrijgen. Door variaties in deze chemische toevoegingen, in combinatie met de watertemperatuur en de blootstelling aan zonlicht, kan een zeer breed scala aan kleuren worden verkregen, variërend van diep karmozijnrood tot blauwpaars en felroze.

Karmijn, alpaca's en conquistadores

Karmijn werd de belangrijkste bron van rode kleurstof voor textiel uit de Andes rond de derde eeuw na Christus, hoewel men het wellicht al veel eerder gebruikte. Kunstenaars van de belangrijkste culturen in de Andes, van de Nazca en Moche tot de Inca's, gebruikten karmijn. Zij produceerden verschillende roodachtige schakeringen, dankzij combinaties met de witte, grijze, bruine of zelfs zwarte kleuren van het garen van lama- en alpacawol, en natuurlijke afhankelijk van de voorkeuren en verfijnde smaken van de verschillende culturen. 

De Inca's maakten kledingstukken die met karmijn waren geverfd, in verschillende roodtinten, plus een paarsblauwe kleur die speciale kennis en vaardigheid vereiste. Zij hechtten vooral veel waarde aan de combinatie van rood en blauw, die dualiteit symboliseert (vergelijkbaar met goud-zilver en man-vrouw).

De Spaanse conquistadores zagen de hoge waarde van karmijn snel in toen zij dit materiaal in koekvorm aantroffen op Azteekse markten. In 1523 meldden de Spanjaarden de koeken aan de koning van Spanje als een potentieel belangrijke kleurstof voor Europese textielfabrikanten. Karmijn werd in Europa met groot enthousiasme ontvangen. Sprankelend, vuurrood scharlaken was een kleur die enorm gewaardeerd werd door schilders en rijke lieden. Het oogverblindende cachet en de kleurechtheid van karmijn overtroffen alle andere beschikbare rode kleurstoffen in het Europa van weleer. Decennialang was karmijn na goud en zilver de meest waardevolle export van de Nieuwe Wereld.

Karmijn vandaag

De vraag naar karmijn nam drastisch af toen onderzoekers halverwege de negentiende eeuw synthetische rode pigmenten ontwikkelden. Maar in de afgelopen decennia wonnen natuurlijke kleurstoffen, waaronder karmijn, weer aan populariteit, als onderdeel van de trend om het gebruik van kunstmatige ingrediënten te verminderen. 

Karmijn geeft tegenwoordig een smakelijke roze tot rode kleur aan veel voedingsmiddelen, waaronder sappen, gearomatiseerde yoghurt en snoepgoed, en aan cosmetische producten zoals lippenstift en shampoo. We kunnen echter niet om de vraag heen: hoe erg hebben we die kleurstoffen nodig?

Peru exporteert ongeveer 85% van het wereldwijde aanbod van karmijn, terwijl Mexico, de Canarische Eilanden, Chili, Argentinië en andere landen de rest produceren. De traditionele productie- en oogstmethoden zijn arbeidsintensief, en naarmate de vraag stijgt, stijgen de prijzen. Sommige wetenschappers hebben geëxperimenteerd met genetische manipulatie om sneller en goedkoper karmijnzuur te produceren. Hierbij worden verschillende enzymen in microben die het zuur produceren gemanipuleerd. Fijnstelling van dit proces, evenals het opschalen ervan voor industriële productie, is nog toekomstmuziek.

Koffieproducent Starbucks kreeg in 2012 de volle laag toen een werknemer de ingrediëntenlijst van hun Strawberry Frappuccino-drankjes las, karmijn herkende (het E-nummer E120), en dat aan de grote klok hing. Starbucks werd overspoeld door publieke verontwaardiging (en de "jakkes, eten wij insecten! -" factor), vooral van veganisten, en Starbucks haalde de roze drankjes snel van het menu.

Insectenrechten

Tot niemands verrassing bestaan er voorvechters van insectenrechten die bezwaar maken tegen de kweek van cochenilleluizen. Een bericht dat ik vond op het "Effective Altruism Forum" schetste een beeld van de grimmige statistieken, namelijk dat kwekers elk jaar ongeveer 22 tot 89 miljard volwassen vrouwelijke insecten vernietigen om aan de vraag naar karmijnkleurstof te voldoen. Hmmm.

Insecten spelen een essentiële rol op onze planeet, dat staat buiten kijf. Ik geef wel toe dat ik in de loop der jaren heel wat vervelende muggen en vliegen heb doodgemept - en de ziekteverwekkende teek kan al helemaal niet op mijn sympathie rekenen. Ik maak me in eerste instantie niet erg druk over het doden van gedomesticeerde insecten die worden gekweekt om aantrekkelijke (zij het niet-essentiële) kleurstoffen te produceren. Vooral omdat er zoveel andere urgente zaken zijn om 's nachts wakker van te liggen binnen het kader van de klimaatcrisis. Maar ik begrijp dat er mensen zijn die geen enkel levend wezen willen pijnigen, ook geen insecten, en dat zij actievoeren voor insectenrechten. Het is goed dat die mensen er zijn.

Synthetisch karmijn?

Synthetische karmijn zou het probleem kunnen oplossen voor consumenten die liever dierlijke producten vermijden. Maar daar worden microben voor gebruikt, ook levende wezens, die genetisch gemanipuleerd worden. Dat kan voor sommigen een reden tot bezwaar zijn. Een oplossing: vermijd alle roze of rode gefabriceerde producten (E120)! We leven in een complexe wereld maar gelukkig kunnen we keuzes maken.

----

Noot van Kathelijne Bonne: ik koos Roseannes artikel voor GondwanaTalks omdat ik graag schilder en teken, en me meer dan eens afvraag waar al die schitterende pigmenten vandaan komen. Het verhaal van karmijn laat nog maar eens zien hoe alles in ons leven in verbinding staat met de natuur, en hoewel ik wil blijven tekenen en schilderen, het toch nuttig én nodig is om de fascinerende maar meestal ook grimmige herkomst te kennen.

Nog vóór rood, was ik fascineerd door blauw, namelijk de edelsteen lapis lazuli, de bron van het pigment ultramarijn, maar nu liggen de eeuwenoude lapismijnen in handen van de taliban. Roseanne heeft verschillende artikels geschreven over het metaal lithium, cruciaal voor de transitie maar ook geen wonderoplossing, en hoe lithiumertsen in mineraalrijke zoutmeren en uit bergen ontgonnen worden op al dan niet dubieuze wijze. Ze gaat verder over kristallen en edelstenen en de bizarre paradox die deze wonderen van de natuur omgeven. Haar eerste artikel voor GondwanaTalks gaat over Machu Picchu en de Inca's die de geologie van deze plaats begrepen.   

Bronnen

Miller, Brittney J., 2022, "Scientists are making cochineal, a red dye from bugs, in the lab" in Smithsonian Magazine, March 29. Scientists Are Making Cochineal, a Red Dye From Bugs, in the Lab Innovation Smithsonian Magazine

Museum of International Folk Art (Santa Fe), Barbara C. Anderson, Blair Clark, and Carmella Padilla. A red like no other: how cochineal colored the world: an epic story of art, culture, science, and trade. Skira Rizzoli, New York, 2015.

Rowe, Abraham, 2020, Global cochineal production: scale, welfare concerns, and potential interventions in Effective Altruism Forum https://forum.effectivealtruism.org/posts/tDYtn4DhFsR7pR35i/global-cochineal-production-scale-welfare-concerns-and

Photo of the scale insect Dactylopius coccus and Opunia sp. by Dick Culbert from Gibsons, B.C. Canada https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Dactylopius_coccus_(8410000864).jpg

Drawing of female (left) and male (right) cochineals; by Henry Hartshorne, MD in "The Houshold Cyclopedia" printed in 1881. https://en.wikipedia.org/wiki/Carminic_acid#/media/File:Cochineal_drawing.jpg

Photo of slit tapestry shirt fragment, Peru, Chancay, central coast, c. 1000-1470 AD, alpaca wool dyed with saffron, cochineal, and indigo - Krannert Art Museum. https://en.wikipedia.org/wiki/Cochineal#/media/File:Slit_tapestry_shirt_fragment,_Peru,_Chancay,_central_coast,_c._1000-1470_AD,_alpaca_wool_dyed_with_saffron,_cochineal,_and_indigo_-_Krannert_Art_Museum,_UIUC_-_DSC06400.jpg

Painting of the Duchess of Alba by Francisco de Goya, 1795; the bright red accents are probably cochineal. https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Goya_Alba1.jpg

Dit artikel is een vertaling van 'A Perfect Red: Cochineal' van de Amerikaanse geologe Dr. Roseanne Chambers. In haar blog schrijft ze over geologie, geografie en geschiedenis, met extra aandacht voor het Andesgebergte, haar specialiteit. Lees Roseanne's blog: www.roseannechambers.com.

----

Laatste artikels op GondwanaTalks:

Lees je deze artikels graag? Ontvang een update voor elk nieuw artikel (om de zoveel weken) / (geen ander soort reclame)

Lees ook: