Spanje overstromingen: hoe de DANA, bodem, zee en Straalstroom op elkaar inwerken.

Klimaatverandering heeft de intensiteit van het weerfenomeen DANA versterkt en veroorzaakte overstromingen in het oosten en zuiden van Spanje. Op sommige plaatsen in de regio Valencia viel op één dag meer regen dan in een jaar (400-500 mm). Wat in het oog sprong was hoe zwaarbeladen en bruin en het stormwater was. Als een wildwaterrivier kolkte het door straten: een griezelige woeste chocoladepap. Dat betekent maar een ding. Extreme bodemerosie stroomopwaarts, onvermijdelijk het gevolg van een eeuwenlang beleid dat roofwinning pleegde op natuurlijke hulpbronnen. In eerste instantie kwam dat het milieu duur te staan, maar nu wordt duidelijk dat we er de fundamenten van de beschaving mee ondermijnen. Ik deel hier een paar gedachten over bodemerosie en de weerskrachten die de DANA van oktober 2024 in een humanitaire catastrofe hebben getransformeerd.

Wat is een DANA? Dit in Spanje veelbesproken weerfenomeen vertaalt als een "depresión aislada en niveles altos", of een afgesnoerde depressie in hoge luchtlagen. Deze 'hoogtelagen' ontstaan vooral in het najaar. Ze kelderen de temperaturen en veroorzaken hevige stortbuien en onweer. Door klimaatverandering zijn DANAs intenser en frequenter. Ook wordt de term gota fría gebruikt (koude druppel), letterlijk overgenomen uit het Duits Kaltlufttropfen. In Spanje wordt gota fría overkoepelend gebruikt om weersverschijnselen te benoemen die koude en regen brengen. De botsing van koude hoge luchtlagen (de DANA) met de nog warme en intens vochtige lucht boven de Middellandse Zee, veroorzaakt de stortregens, die in een bergachtig land zoals Spanje intenser zijn dan in een plat land: lucht die moet stijgen koelt af waardoor de waterdamp condenseert.

Spanje bodemerosie

Als die stortregens inbeuken op een braakliggende bodem, worden de bovenste bodemlagen weggespoeld. Soms ontstaan diepe geulen en worden volledige stukken land en akkers verwoest. De bovenlaag van de bodem (die altijd de vruchtbaarste is) komt in stuwmeren, aan rivieroevers en in zee terecht. 

En bij het recente noodweer van eind-oktober 2024 kwam dit sediment als modder in straten, dorpen en huizen terecht. De stroom vrijwilligers die te voet, gewapend met borstels, emmers en moppen, naar de zwaarst getroffen gebieden trekt, levert een strijd tegen modder en slijk. Maar eigenlijk is dit slijk 'goede aarde', een onmisbaar element dat nu niets meer kan betekenen voor natuurherstel en voedselproductie.

Spanje, dat een veelheid aan bodemtypes rijk is, kampt reeds decennialang met ernstig bodemerosie en verliest gemiddeld 1,4 miljoen ton aarde per dag, een gevolg van eeuwenlange ontbossing en rooflandbouw. De ontbossingstrend begon met de Romeinen en zette zich voort met de uitbreiding van het Spaanse Rijk toen hout nodig was voor scheepsbouw. In latere tijden droegen vooral bevolkingsgroei en de toename van de industriële landbouw bij aan de ontbossing.

Het reliëf van Spanje is bergachtig en het klimaat semi-aride, wat de gevoeligheid voor bodemerosie nog vergroot. Door het wegspoelen van enorme volumes aan aarde zijn zelfs nieuwe landvormen ontstaan die volledig aan antropogene erosie te wijten zijn: nieuwe rivierterrassen en delta's. 

Het eindresultaat is een verschraald, kaal binnenland waar het terrein voor een groot deel van het jaar braak ligt, te grabbel aan de impact van regen, zon, en wind. De bodem is immers haar interne samenhang verloren wat haar ook kwetsbaar maakt voor winderosie. In een ander artikel over Spanje haalde ik even de Dust Bowl-ramp in Noord-Amerika aan, ook een gevolg van ontbossing, overbewerking en het volledige kaalstrippen van het landoppervlak. 

In Spanje zouden onder andere de olijf- en amandelteelt zorgen baren wat betreft bodemerosie. De grond waarop de bomen staan is volledig kaal, zonder enige vegetatie om deze te beschermen tegen neerslag of droogte.

Volgebouwde kusten beschermen

De kale gebieden die stroomopwaarts in het binnenland liggen, zijn een gevaar voor de volgebouwde kusten aan de benedenlopen van de rivieren. Het zijn bronnen van los sediment dat kan wegspoelen en schade veroorzaken zowel in bewoonde gebieden als op akkers. Om de verstedelijkte gebieden te beschermen, vooral aan de kust, zal een klimaatrobuuste infrastructuur of een aangescherpt verwittigingssysteem wel van nut zijn, maar het zijn slechts lapmiddelen als de natuur niet hersteld wordt. We kunnen niet op tegen de natuur als we tegen haar blijven vechten. 

Herbebossen en het verduurzamen van de landbouw zijn cruciaal. Natuurlijke vegetatie werkt als een spons, breekt de impact en eroderende kracht van neerslag en afstromend water, en vermindert de 'runoff' van het regenwater. Omdat de bodem dan de kans krijgt zich te regenereren, wordt ze rijker aan organisch materiaal en biodiversiteit, en krijgt ze een luchtigere textuur, die infiltratie van regenwater bevordert. 

Tussen bewerkte gebieden moeten stroken natuur komen (bossen, struikgewas, grassen) om water op te vangen en als windscherm te dienen. Op bewerkte akkers moet het hoofdgewas afgewisseld worden met een bedekkingsgewas, zoals klaver, wikke, rogge, haver of luzerne, zodat het land nooit braak ligt. Natuurlijke kustmoerassen en draslanden zoals Doñana (Andalusië) en La Albufera (Valencia) moeten hersteld worden zodat deze hun bufferende rol kunnen spelen. Bij het plannen van infrastructuur en bewoning moeten de natuurlijke loop van rivieren en hun natuurlijke overstromingsbereik in acht genomen worden. De herstelvisie moet de volledige rivierbekkens omvatten die tot aan waterscheidingskammen in de bergen lopen. Menselijke en infrastructurele weerbaarheid verhogen alleen is niet genoeg. Dat is dweilen met de kraan open.

Activisten, auto's en asfalt

Zullen beleidsmakers iets bijleren uit deze DANA? Natuur en klimaat stonden tot minstens het jaar 2000 bijzonder laag op de politieke agenda en milieuorganisaties worden door velen nog gezien als stoorzenders die de economie in de weg staan. In mijn gemeente Torrelodones bij Madrid lijkt milieubesef afwezig en worden activisten genegeerd en zelfs geboycot. Onaanraakbare ontwikkelaars transformeren wilde natuur in onherkenbare betonwoestenijen: verharding en asfaltering zijn in volle opmars. De 'beste' beleidsbeslissingen richten zich vooral op het gemak van automobilisten, door meer parkeerruimte te creëren en nieuwe op- en afritten aan te leggen, waar tot nu toe groene ruimte was.

Deze ontwikkelingen in Torrelodones zijn slechts een voorbeeld van hoe het er in Spanje aan toe gaat. Aan de costa's is dit niet anders. Uit de hand gelopen wildbouw is onder meer goed te zien aan de Costa Blanca.  

Beelden van talloze beschadigde auto's in Valencia, opeengepakt in overstroomde straten, benadrukten het immense 'autoprobleem'. Er zijn heel veel auto's. In sommige zitten misschien nog mensen. Ook ondergrondse parkings zijn een graf geworden voor sommigen. Heeft de heerschappij van de automobilisten haar grenzen bereikt? 

Mijn indrukken wat betreft auto's lijken misschien een bijzaak, maar eigenlijk halen ze de crux van de zaak aan. Het is voor koning auto dat zoveel beton en asfalt worden gegoten, dat er zoveel verharding is aangelegd, waardoor dodelijke valkuilen zijn ontstaan, waardoor regen- en overstromingswater niet kan infiltreren en waardoor de bodem haar natuurlijke diensten niet kan uitvoeren. 

En is het niet de uitstoot van auto's (en andere bronnen) die het klimaat opwarmt zodat natuurrampen intensiveren? We zouden het nog vergeten. 

Straalstroom en DANA

Nu we terug bij klimaat zijn, kijken we even opnieuw naar de DANA en waar die vandaan komt. Ze zijn afkomstig uit de Straalstroom; de atmosferische transportband die op grote hoogte door de troposfeer trekt. De Straalstroom scheidt koude polaire lucht in het noorden van warme lucht in het zuiden. Ze stroomt als een kronkelende luchtrivier van west naar oost over de planeet. Het weer in Europa wordt in sterke mate bepaald door de Straalstroom, maar ook door het gedrag van de atmosfeer boven de Atlantische Oceaan, en meer bepaald door de Noord-Atlantische Oscillatie: Boven de Azoren en boven IJsland liggen twee grote 'vaste' luchtdrukgebieden, namelijk het 'Azorenhoog' waarrond lucht in wijzerzin draait, en het 'IJslandlaag' waarrond lucht in tegenwijzerzin draait. De Straalstroom slingert zich tussen deze grote 'drijfwielen' door, en jaagt depressies en storingen richting Europa.

De Straalstroom moet vaak ombuigen als iets de weg verspert, zoals het geval was eind oktober van dit jaar (2024). Een zeer stabiel hogedrukgebied, een zogenaamde 'hogedrukbokkade', had zich vastgepind op Centraal-Europa, wat daar tot heerlijk oktoberweer leidde. De Straalstroom kon er niet voorbij en nam een omweg langs het noorden van dit hogedrukgebied.

Maar soms snoert zich in de hoogte een stukje van de Straalstroom af. Zo krijg je een hoogtelaag (of een lagedrukgebied in de hoogte): een DANA. Het raakt geïsoleerd van de algemene stroom en buigt om naar het zuiden. Het stevent af op het Iberisch Schiereiland. Het botst met warme Mediterrane lucht, die veel warmer is dan normaal. De verdamping van zeewater is hoger dan normaal en dus ook de luchtvochtigheid.

De hemelsluizen breken.

We kennen de gevolgen.

----

In dit artikel ging ik voorbij aan het leed van de getroffen bevolking, want woorden schieten tekort. Het menselijke aspect wordt bovendien reeds breed uitgesmeerd in de media. Ik probeer dit ook in een grotere context te zien. Het leed is niet anders dan bij andere klimaatrampen wereldwijd. Overstromingen in combinatie met bodemerosie slaan in andere (vooral armere) landen op veel grotere schaal en met grotere regelmaat toe. Niet voor niets roept de situatie in Valencia beelden op van rampen in ontwikkelingslanden. Dan denk ik aan Pakistan (2022), Nigeria (2022), Bangladesh (versterkte moesson, 2022, 2023), Chili (2023), India (2023). Maar ook Italië (2023), Griekenland (2023), Canada (2023) en de Verenigde Staten (2024) ontsnapten niet aan natuurrampen.

En mijn gedachten dwalen terug af naar Valencia. Er zijn maar twee inwoners die ik er bij naam ken: twee witte belugawalvissen in het Oceanografic, Yulka en Kylu. Zitten zij veilig in hun tank die eigenlijk pal in het midden van de oude bedding van de Turia-rivier staat? Zet heel dit gedoe niet aan het denken? Moeten zij niet terug naar de zee zodat we ons op het land op landproblemen kunnen focussen? 

----

Bodemerosie komt uitgebreider aan bod in mijn artikel over de Dust Bowl, die mogelijks ook in Spanje kan toeslaan. Maar ook bodemverzilting is een ernstig probleem waar ook Spanje en andere droge landen mee kampen. Meer over de natuur als speelbal van projectontwikkelaars in mijn artikel over Torrelodones. Mijn artikel over Catalonië toont een gamma aan bodemtypes, die ik zag tijdens een excursie. Of lees meer over de bodems van Oekraïne en hoe ze de oorlog ondergaan en soms zelfs eens terugslaan. 

Kathelijne: Ik ben geboeid door hoe aarde, oceaan, lucht en leven op elkaar inwerken op geologische en menselijke tijdsspannes.

Waarom ik met GondwanaTalks begon.

Recente artikels:

Vind je dit goed leesvoer? Schrijf je in voor een korte nieuwsbrief bij elk nieuw artikel (om de zoveel weken, vrij van zware bestanden en irritante gifs)

Lees ook: 

Bodemverzouting of bodemverzilting, een onbekend maar ernstig probleem. Wat kan eraan gedaan worden?