Turkije-Syrië aardbeving 2023: verscheuring in het hart van een drieplatenpunt

De reeks aardbevingen van 6 februari 2023 sloeg toe op de plaats waar twee uiterst gevaarlijke breukzones samenkomen: de Oost-Anatolische breuk en de Dode Zee-Transform. Deze breuken zijn de grenzen tussen drie aardplaten en vormen het Maraş triple junction of drieplatenpunt. Een van die platen, de Anatolische plaat - waarop een groot deel van Turkije ligt - zou drie meter naar het zuidwesten zijn verschoven. Maar wat is een drieplatenpunt, waarom is de geologie van Turkije zo berucht en, misschien nog het meest verbazingwekkend, waarom wonen er zoveel mensen?

Auteur: Kathelijne Bonne. Afbeelding bovenaan: satellietbeeld NASA Visible Earth catalog.

Op 6 februari vond een van de grootste aardbevingen plaats in de recente geschiedenis van Turkije en van de wereld. Het epicentrum lag 34 km ten westen van de stad Gaziantep in Zuid-Turkije, dicht in de buurt van het Marash drieplatenpunt. De eerste en zwaarste schok had een kracht van 7,8 (op de momentmagnitudeschaal) en gebeurde om 4u17 's nachts. Daarna volgde een serie naschokken, waarvan sommige zeer krachtig (7,7), en ook de dagen erna toont de USGS verschillende bevingen in de wijde omtrek met krachten van meer dan 4. Een enorm groot gebied in Turkije en Syrië is getroffen en de aardbevingen werden tot ver buiten de landsgrenzen gevoeld.

De krachtigste aardbevingen: transformbreuken

Turkije ligt bovenop een complexe puzzel van tektonische platen, die begrensd zijn door grote transformbreuken. In een transformbreuk schuiven de tektonische platen lateraal langs elkaar heen. De laterale schuifspanning doet bij aardbevingen veel meer energie vrijkomen dan bij andere breukmechanismen. Het is dus geen toeval dat de zwaarste aardbevingen ter wereld plaatsvinden op grote transformzones zoals in Turkije, Californië (San Andreasbreuk), Nieuw-Zeeland (Alpiene breuk) en Haïti (Enriquillo-Plantain Garden breuk).

Hoewel het gebied de laatste vijftig jaar seismisch gezien redelijk rustig was, sloeg het noodlot toe waar de mensen reeds gebukt gingen onder een humanitaire crisis. Het is overigens moeilijk zich te verdiepen in de 'technische' kant van de aardbeving terwijl mensen liggen te sterven. Het dodental heeft de kaap van dertig duizend gepasseerd en de gewonden en vermisten zijn niet te tellen. De hulpverlening verloopt moeizaam wegens het bestaande conflict, naschokken, slecht winterweer, onstabiele ruïnes, en onveiligheid in elke mogelijke betekenis. De uitbraak van ziektekiemen zal waarschijnlijk niet op zich laten wachten. Na de aardbeving in Haïti in 2010 brak cholera uit ...

Geologen die niet ter plekke zijn kunnen alleen een bijdrage leveren door uit te leggen waarom zoiets gebeurt. Telkens als zich een natuurramp voordoet, wordt mij gevraagd waarom mensen überhaupt op zo'n gevaarlijke plekken gaan wonen. "Als jullie, de geologen, weten dat het er zo gevaarlijk is, waarom worden die regio's niet ontruimd?" (Naar geologen wordt meestal niet geluisterd maar dat is niet het antwoord op deze vraag.) Wat zijn de oplossingen? En worden arme mensen meer getroffen door natuurrampen dan rijke?

We beginnen met het menselijke 'waarom' en dan bekijken de geologie van het verwoestende drieplatenpunt van Zuid-Turkije.

Waarom wonen in aardbevingszones?

In de loop van de geschiedenis zijn mensen altijd op aardbevingsgevoelige plaatsen gaan wonen omdat er in die regio's vele natuurlijke voordelen zijn, vooral door de enorme variatie aan landschappen en grondstoffen. In tektonisch actieve gebieden is het hachelijk balanceren tussen enerzijds welvaart en bloei, en anderzijds verwoesting en ellende. Geografisch gezien vormen aardbevingsgebieden een mozaïek van langgerekte bergvalleien en vlaktes, waarin vruchtbaar riviersediment wordt afgezet, omzoomd door bergketens. Dat waren aantrekkelijke plekken voor nederzettingen, en na verloop van tijd voor beschavingen. Er is altijd stromend water, ruimte voor akkers en irrigatiesystemen, vruchtbare bodems en een hele resem grondstoffen.

Aardbevingszones zijn geologisch complex, en net daarom ontsluit daar een heel gamma aan gesteentesoorten (kalksteen, zandsteen, vulkanisch gesteente, enz.). De ondergrond is dus rijk is aan ertsen en mineralen. De mineralen verweren aan de oppervlakte, dat wil zeggen, ze lossen op in de bodem zodat ze door plantenwortels kunnen worden opgenomen, vandaar de goede landbouwopbrengsten. In bergen is er altijd genoeg neerslag, sneeuwkappen blijven lang liggen, en er is een heel jaar door water om gewassen te bevloeien. Rivieren die overstromen en een modderlaagje achterlaten verrijken de akkers. Het reliëf biedt vele mogelijkheden om vee te doen trekken tussen hogere en lagere weiden naargelang het seizoen. Er zijn ook strategische voordelen. De bergen zelf bieden schuil- en uitkijkplaatsen, en vlucht-, handels- en migratieroutes. Vaak zijn grote steden gegroeid uit uitwisselingsposten op de grote handelsroutes. Turkije was een van de belangrijkste knooppunten van de Zijderoute.

De grootste culturen floreerden in tektonisch complexe streken, zoals Mesopotamië, Libanon, Israël, het Griekse en Romeinse Rijk, de Indusbeschaving, het Incarijk en het Mayarijk. Aardbevingen, vulkaanuitbarstingen, landverschuivingen, tsunami's en overstromingen waren een regelmatige gesel en leidden meer dan eens tot de val van stadstaten en hele beschavingen. De geschiedenis toont dat de mensen uiteindelijk altijd terugkeren, al dan niet na een periode van ontvolking.

Ook in de omgeving van het Maraş triple junction (met in de wijdere omgeving: Gariantep, Aleppo, Hatay en Iskerendun) vinden we een enorme variatie aan landschappen die zeker aantrekkelijk werden bevonden in de Oudheid, en nu nog altijd. De massieven van het Taurusgebergte wordt afgewisseld door langgerekte, vlakke valleien. Grote rivieren (de Orontes, Ceyhan en Eufraat), zetten hun mineraalrijke sediment af in deze intramontane valleien.

Waarom niet ontruimen?

Ontruimen van een gebied met hoog aardbevingsrisico is onmogelijk. We zijn niet meer met een paar miljoen mensen op een uitgestrekte planeet maar met miljarden op een krappe planeet, en bovendien gaan mensen meestal niet (ver) weg bij plotse natuurrampen. We zullen ook hier zien dat de steden uit de as zullen herrijzen, moeizaam, maar zeker. Vooral langdurige en aanslepende toestanden zetten mensen massaal aan het vluchten, zoals oorlog, klimaatverandering en hongersnood door uitputting van de bodem en/of jaar na jaar mislukkende oogsten.

Het is bovendien zo dat het merendeel van de bevolking woont op een potentieel gevaarlijke plaats met aan de randen van continentale platen, waar natuurrisico's hoog zijn: De volledige Westkust van Noord- en Zuid-Amerika, de andere takken van de Ring van Vuur (rond de Stille Oceaan), de Oost-Afrikaanse Slenk, Zuidoost-Azië, het Middellandse Zeegebied, de Euraziatische bergketen van de Pyreneeën, over de Alpen, Turkije en Zagros tot de Himalaya. Van ontruimen is er geen sprake want dan moet iedereen naar het binnenland, Siberië of de Sahara waar het niet goed toeven is.

Niet aardbevingsbestendig

Natuurrampen treffen arme mensen harder, maar dat heeft bij aardbevingen niets met de aard van de rampen te maken, wel met slechte huisvesting en onverschillige of zwakke overheden. Arme mensen wonen vaker in slechtere huizen en in krammikkelige flatgebouwen. Het is moeilijker heelhuids uit gammele huizen of slecht onderhouden appartementsblokken te ontsnappen dan uit stevige villa's. Turkse ingenieurs bevestigen dat vele flats uit de jaren negentig slecht, en vaak ook illegaal gebouwd zijn, en sjoemelen met bouwvergunningen is een sport. De bouwregels worden wel steeds strenger, vooral na de zware aardbeving van Izmir in 2010. De zeer oude bouwwerken die nog overeind staan zijn wel aardbevingsbestendig, zoals de Hagia Sofia in Istanboel, die bovendien op de Noord-Anatolische breuk staat, de grote noordelijke breukzone van Turkije.

In het oog van het drieplatenpunt

Een drieplatenpunt is een plaats waar drie tektonische platen tegen elkaar liggen. Platen zijn van elkaar gescheiden door grote breukzones of discontinuïteiten in de lithosfeer (het rigide buitenste deel van de aarde). De platen bewegen ten opzichte van elkaar, maar die beweging is niet geleidelijk en continu. De spanningen bouwen zich jarenlang op aan de plaatgrenzen en ontladen zich in een schok, dat zijn aardbevingen. Na de schok zijn de platen een beetje opgeschoven en begint de spanning zich langzaamaan opnieuw op te bouwen.

Een bekend drieplatenpunt is de Afar Driehoek in Ethiopië. Daar wijken drie platen uiteen. Door de uiteengaande beweging is er veel vulkanisme, want magma komt hier naar boven. Er zijn ook aardbevingen maar meestal geen grote.

In Turkije is de situatie anders want in plaats van 'normale' breuken is het land doorsneden door de enorme Noord en Oost-Anatolische transformbreuken. Dat zijn eigenlijk de grenzen van een kleine tektonische plaat, de Anatolische plaat, die ingeklemd zit tussen de veel grotere Euraziatische, Arabische en Afrikaanse platen. Die grote continenten persen het kleine Anatolië naar het zuidwesten, en de huidige aardbeving zou het kleine continentje met drie meter verplaatst hebben. In het Maraş drieplatenpunt haakt de Oost-Anatolische breuk aan op de Dode-Zee-breuk, ook een transformbreuk, die helemaal via westelijk Syrië, Libanon en Israël naar de Golf van Aqaba en de Rode Zee loopt. Via de Afar driehoek is het breukensysteem van Turkije dus verbonden met het Oost-Afrikaanse riftsysteem, waarin ook een paar minder gevaarlijke drieplatenpunten liggen.

We kunnen ook wat uitzoomen: Er linken zich op de plaats van de Turks-Syrische aardbeving van 2023 twee enorm grote geologische structuren: het Oost-Afrikaans riftsysteem met de grote Euraziatische bergketen. 

Wat doen we eraan? 

Hoe interessant de geologie van 's werelds grootste breukzones ook is, één vraag komt steeds terug. Wat kan gedaan worden om mensen in tektonisch actieve gebieden te beschermen? Omdat die regio's niet ontruimd kunnen worden, is er maar één oplossing: gebouwen moeten aardbevingsbestendig ontworpen worden, aardbevingsparaatheid aangescherpt en evacuatieprocedures moet ter aller tijde snel uitgevoerd kunnen worden. 

-----

Verwante onderwerpen: 

• De geologie en de gevaren van La Palma.
• Platentektoniek: de rupsbanden van de planeet.
• De Grote Slenk van Oost-Afrika: een slinger van natuurwonderen.
• Lapis lazuli: van Toetanchamon naar de taliban. 
• Plastic uitbarsting in de Golf van Napels. 
• Het Pyroceen: leven op een vuurplaneet.
• De Middellandse Zee verdampte bijna volledig tijdens de Messiniaanse Crisis.
• Mount St Helens barstte 40 jaar geleden uit. 

Artikel geschreven door Kathelijne Bonne, geoloog en bodemkundige. Ik schrijf ook op de Planeetzusjes. 

Waarom ik mt GondwanaTalks begon.

Recente artikels:

Vind je dit een boeiend artikel? Ontvang een e-mail bij publicatie van elk nieuw artikel (een om de zoveel weken, geen andere reclame).