Vulkanen, plastic en maffia in de Golf van Napels: de drie koppen van Kerberos.

Uit de as van vulkanen en de brokstukken van de georganiseerde misdaad is een moderne reus opgerezen: de berg wegwerpplastic die over de megalopolis is uitgestort. Is de blindheid die de mensen van de Golf van Napels voor het milieuprobleem vertonen het gevolg van een soort inertie? Na bijna twee decennia jaarlijkse bezoekjes aan Napels deel ik enkele ideeën over wat aan de grondslag kan liggen van de mentaliteit, met de mythische hond Kerberos als metafoor voor het driekoppige probleem.

Tekst en foto's: Kathelijne Bonne. foto bovenaan: dode bossen in het Nationaal Park van de Vesuvius. 

Kerberos is de monsterachtige hond met drie koppen uit de Griekse mythologie die ervoor zorgde dat de doden de Hades niet konden verlaten en de levenden die niet binnentraden. Elke hondekop staat voor een probleem: de vulkanen, de camorra (maffia) en het afval, alle drie verzwegen of slechts met grote tegenzin besproken. Het zijn de bezoekers zoals ik die er commentaar op geven, ze benoemen, en er vragen over stellen, vooral over de exorbitante consumptie van wegwerpplastic, zoals beschreven in Plastic uitbarsting in de Golf van Napels. Wat kan het een buitenstaander schelen, zal een of andere Napolitaan wel al gedacht hebben, maar in het licht van de klimaatcrisis zitten we allemaal in hetzelfde schuitje. Daarom is de plasticvervuiling in Napels en de Middellandse Zee wel degelijk een probleem van ons allemaal. 

Toen kunstenaar William Blake (1757-1827) twee eeuwen geleden de bovenstaande illustratie van Kerberos maakte was hij zich al tergend bewust van de waarde van de natuur, en van het gevoel van verlies als de natuur wordt geruimd: "De boom die sommigen tot tranen van vreugde beweegt, is in de ogen van anderen slechts een groen ding dat in de weg staat... " zegt hij in een brief uit 1799.

De natuurlijke setting heeft ongetwijfeld een invloed gehad op de huidige milieuwantoestanden in Napels en omstreken. Het is een complexe situatie, daarom deel ik een paar losse gedachten en waag ik me aan een mogelijke verklaring - zeker niet de enige - voor de schijnbare onverschilligheid ten opzichte van het unieke natuur- en cultuurpatrimonium. Laveren Zuid-Italianen immers niet al eeuwenlang tussen natuurrampen, plagen en maffia-tirannie, naast 'gewone' maatschappelijke problemen?

Nu er steeds meer oorzakelijke verbanden worden gezien tussen natuurrampen in het verleden en grote omwentelingen in beschavingen – waar vooral Jared Diamond zich op focuste in zijn boek Ondergang – is het interessant te bekijken hoe het samenleven met vulkanen de mens beïnvloedt. Net zoals het Middenoosten op een kruispunt ligt van eeuwenoude culturen, afwisselende landschappen en dodelijke tektonische breuklijnen, waren Pompeï, Baiae, Herculaneum, Kyme en Partenope (nu Napels), sinds de Oudheid cultureel zeer hoogstaand, ondanks, of dankzij, de omliggende natuur, de productieve vulkanische bodems en het gunstige klimaat. 

De kernvraag is: Hoe hebben zowel de vulkanen als de maffia bijgedragen aan de buitenproportionele milieuproblemen in een anders zo vruchtbaar gebied? 

Overdadige natuur

De prachtige panorama's van Napels blijven inspireren en bij elk bezoek kan je nog iets nieuws ontdekken. Dankzij het ideale Middellandsezeeklimaat is de plantengroei weelderig en wordt het lekkerste fruit verbouwd. Vele mensen maken nog hun eigen schuimwijn of spumante, soms bijna zwart en opaak, dankzij de hoge concentratie aan antioxidanten. Citroenen ontkiemen in de fruitmand voor je de kans krijgt ze uit te wringen. Aan de zee zijn er ondoordringbare rietmoerassen die waarschijnlijk heel veel koolstof aan het opslaan zijn. Beboste hellingen zich dichtbegroeid met steeneiken, essen en kastanjes. 

Maar de exuberante natuur van Napels is slechts een achtergrond, een panorama voor extreme vervuiling, verwaarloosde archeologische sites, verloederde doorgangswegen en door Chinese rommel gedomineerde woonwijken.

Eerst kop van Kerberos: de Camorra

Compleet onbespreekbaar is de Camorra, de Napolitaanse tentakel van de maffia die de samenleving in Campania heeft lamgelegd. In hoeverre de individuele Napolitaan dagelijks last heeft van de Camorra, is niet duidelijk, er wordt immers nooit over gesproken. Maar de haperende economische toestand en het onvermogen professioneel vooruit te geraken is daar zeker uit voortgesproten. Het krachtveld van de Camorra zit verankerd in de mentaliteit van de bevolking. Dat heeft zeker de collectieve manier van denken en leven beïnvloed, en dit gegeven is relevant om de houding ten opzichte van de milieuproblemen te begrijpen. Alleen als je onverschillig wordt voor het vierkant draaien van de openbare diensten, kan je goed en gelukkig leven. Diezelfde tactiek wordt ook aangewend om de andere wantoestanden en dreigingen die op de loer liggen beter te kunnen verdragen en te doen alsof ze niet bestaan.

De Golf van Napels is namelijk een geologisch risicogebied. De regio kan ooit de lucht invliegen. Dat zal niet zonder voortekenen – aardbevingen en uitwasemingen van gassen – gebeuren, maar door de eeuwen heen moet dat een onderhuids gevoel creëert hebben van "alles is tijdelijk, leef vandaag".

Tweede kop van Kerberos: de vulkanen

Niet een, maar meerdere vulkanen overschaduwen de megalopolis. En zoals de auteurs van Volcanoes of Southern Italy (Guest et al., 2003) schrijven, was het gebied in de klassieke tijd het centrum van de westerse beschaving, daarom is er een langere, meer continue geschiedenis van waargenomen vulkanisme dan in vrijwel elk ander deel van de wereld.  

Vesuvius

Sinds de laatste uitbarsting van de Vesuvius bijna 80 jaar geleden zijn de hellingen meer dan ooit volgebouwd met chaotische door elkaar lopende straatjes en krakkemikkelig uitziende huizen en palazzi. Het Vesuviaans Observatorium dat hogerop ligt, geeft niet de indruk dat er een team topexperts met de nieuwste spitstechnologie een van de werelds beroemdste, langst bestudeerde, gevaarlijkste en dichts bevolkte vulkanen nauwlettend in het oog houdt. De weg ernaartoe ligt bezaaid met afval. Plastic flessen steken door het metalen hek aan de ingang van het Osservatorio. Het plasticspoor leidt verder tot aan de parking aan de krater, waar het zwarte zand ook met afval bezaaid is. Zelfs een vulkaan krijgt ons niet klein, lijken de plasticdumpers, wie ze ook zijn, te zeggen.

Campi Flegrei

Ten noordwesten van Napels liggen de Campi Flegrei, een groot complex van vele vulkaantjes, bijna volledig verstedelijkt, behalve op de steilste hellingen waar welige natuur de kraterhellingen overwoekert. De Campi Flegrei is een supervulkaan zoals Yellowstone. Grote uitbarstingen zoals 39 en 15 duizend jaar geleden kunnen een enorme regionale, zelfs globale impact hebben. En daar is de wereld, laat staan Italië of Napels op hun eentje, totaal niet op voorbereid. Zelf een uitbarsting zoals Tonga begin 2022 zou in een overbevolkte regio enorme schade berokkenen – en Campi Flegrei is potentieel gevaarlijker. Maar kolossaal grote uitbarstingen zijn gelukkig uiterst zeldzaam. 

Vulkanen op de eilanden

De eilanden Ischia en Procida zijn ook vulkanisch en liggen aan de rand van de Campi Flegrei. Landverschuivingen zijn een reëel risico vooral op de steile hellingen van Ischia, lees meer over de natuurramp van vorig jaar in het artikel van de vulkanen van Europa. Veel verder naar het zuiden, voorbij de Golf van Napels, liggen de Eolische Eilanden en de Etna, zou het toeval zijn dat het vulkanische Sicilië ook in de greep is van de maffia?

Hoe het ook zij, de laars-vorm van Italië is het resultaat van de tektonische platen die verschuiven alsof ze op grote rupsbanden liggen: stukken van de Afrikaanse tektonische plaat duiken onder de Euraziatische plaat en door deze 'subductie' borrelt magma op, waardoor de Italiaanse vulkanen ontstonden, en ook het bergachtige reliëf van Italië.

Over het vulkanisme en de uitbarstingsdreiging wordt in Napels en omstreken nauwelijks gesproken, het is geen heet gespreksonderwerp in de cafés, behalve bij toeristen en bezoekers. Het is wel niet zo onbespreekbaar als de maffia. Want de vulkaan zal niet discrimineren als hij uitbarst.

Evacuatie?

Wat als er echt een uitbarsting komt? Het is niet duidelijk of er bij de stedelijke planning rekening is gehouden met vlotte evacuatiemogelijkheden aangezien alles organisch gegroeid lijkt. Snelle evacuatie met Japanse efficiëntie is niet mogelijk, het kan alleen gefaseerd verlopen. De deelgemeente Agnano, een rommelige agglomeratie met thermische baden, een drafbaan, industrieën en wijnboerderijen, is eigenlijk een laaggelegen krater, aan alle kanten begrensd door steile flanken en alleen te bereiken via tunnels onder de vulkanische tuflagen door. In zowel Agnano als Pozzuoli is de kans het grootst om onder een gloedwolk, waar ook Mount St Helens enorm berucht voor is, bedolven te worden, volgens de risicokartering van professor Lirer uit de Universiteit Federico II van Napels. Uit Agnano mensen evacueren zal een complexe aangelegenheid blijken. Te voet is misschien de snelste optie, zoals in de goede oude tijd van de Romeinen. 

Er is helaas een wereldwijd gebrek aan investering en samenwerking in vulkanische rampenplanning, terwijl er wel buitenproportioneel veel geld gaat naar het opsporen van asteroïden, waarvan de kans veel kleiner is dat ze de aarde treffen. Sinds Tonga uitbarstte, is de aandacht wel wat hernieuwd, vooral omdat men verwachtte dat Tonga het klimaat zou koelen.

Het resultaat is dat men er in Napels op het eerste zicht niet van wakker ligt wat te doen bij een uitbarsting, en dat is waarschijnlijk de beste manier om goed en stressvrij te leven. Men leeft in Zuid-Italië inderdaad van dag tot dag, en in het moment.

Derde kop van Kerberos: Vervuilde maar veerkrachtige natuur?

De neergang van de Italiaanse natuur is de derde kop van Kerberos. Het overgrote deel van de lokale bevolking laat z'n slaap er niet voor want ze laten zelf hun plasticafval rondslingeren. De buitensporige vervuiling is niet nieuw, maar de laatste jaren is er meer extreme droogte, vaak gevolgd door harde regenval. Op de Vesuvius zijn een groot deel van de bossen dood en de gehavende skeletten van de bomen en het aanslepende vuilnisprobleem maken de rit naar de krater lang niet zo uitnodigend als twintig jaar geleden tijdens mijn eerste bezoek. 

Links: vervuiling aan de krater, Parco Nazionale del Vesuvio. Midden: eikenbossen aan de archeologische site van Cuma. Rechts: Hemelbomen in Campi Flegrei. 

Napels zelf is nog relatief groen. Dat is niet het gevolg van een goed stadsbeheer maar van de ongelooflijke veerkracht van de natuur zelf, de rijke vulkanische ondergrond, en door het 'slechte' onderhoud van de openbare ruimtes: onkruid en invasieve soorten zoals hemelbomen mogen overal blijven staan.

Rondom Napels is de situatie minder groen, de landbouwgebieden liggen er doods bij. De bodem van de vlakte rondom Mondragone – een maffiaknooppunt - is volledig gedegradeerd, bruin, zwart en grijs, er groeit niets, na jaren van industriële vervuiling door rooflandbouw, extreme droogte, ontbossing en bosbranden op de naburige berghellingen. Dat zag ik vanop de autostrade van Napels naar Mondragone. 

Dankzij de veerkracht van de natuur is er een beetje hoop. In de tuintjes in een woonwijk buiten Mondragone zie je wel hoe snel de natuur zich kan herpakken als ze wat hulp krijgt van mensen met groene vingers. Fruitbomen groeien er als kolen en één tuin kan genoeg fruitoogst voor een huishouden leveren, of zelfs meer.

Maar in het algemeen heerst er een zekere inertie, een desinteresse voor de problemen van de natuur.

Groen baken van licht?

We draaien de redenering even om in een positieve richting, waarschijnlijk wat naïef. Ondanks de problemen waarin het land en de duurzame transitie verstrikt zit, is er een groot onbenut potentieel om van Zuid-Italië een welvarender regio te maken. Moesten we de Napoletanen kunnen aansporen of helpen om van de Golf van Napels zowel op het land als in de zee een biodiversiteitshotspot te maken en een groen baken van licht, dan zouden zowel de gezondheid van de Middellandse Zee als de natuur op het land er wel bij varen en dan zou Napels een aantrekkelijkere plaats worden voor ecotoerisme en de Napolitanen zelf. 

Anders zal Kerberos wel heel erg tekeer moeten gaan om te vermijden dat de Hades losbarst of dat we er zelf intuimelen. 

------

Ik schreef over de Plastic uitbarsting in de Golf van Napels omdat na de invoer van het verbod op single-use plastic in 2021 de plasticverslaving zonder verpinken doorging, ondanks verschillende campagnes. Over andere Italiaanse vulkanen kan je lezen in de Grand Tour van de vulkanen van Europa, waarbij je ontdekt aan welke krater de pausen verpozen, of lees over de recent uitgebarsten Cumbre Vieja waarvan de uitbarsting aangekondigd was, en over andere gevaren van La Palma. Mount Saint Helens veroorzaakte een enorme ramp nu meer dan 40 jaar geleden, wat eraan voorafging is om kippevel van te krijgen. Lees ook over de Middellandse Zee die ooit bijna volledig verdampte, en de gevolgen daarvan op de fauna, of blijf in Italië en leer iets bij over Carraramarmer, dat ontstond op de zeebodem, tot het na miljoenen jaren in Michelangelo's atelier belandde. In mijn eerste artikel over Italië en de Campi Flegrei, Europa's supervulkaan, lees je waarom oude gebouwen in Napels geel zijn, wat Plinius de Jongere zag vanuit Capo Miseno, hoe de Neanderthalers misschien plaatselijk door die vulkaan zijn uitgestorven, en hoe sporen van Campi Flegrei in ijskernen van Groenland bewaard bleven.

Kathelijne: Als natuurliefhebber en geoloog/bodemkundige ben ik geboeid door hoe gesteente, bodem, oceaan, lucht en leven op elkaar inwerken op geologische en menselijke tijdschalen.

Waarom ik met GondwanaTalks begon. 

Recente artikels: 

Vind je dit goed leesvoer? Schrijf je in voor een korte nieuwsbrief bij elk nieuw artikel (om de zoveel weken, vrij van zware bestanden en vervelende gifs)