Zonsverduistering: tussen toeval en totaliteit

Door een subliem en ongelooflijk toeval hebben maan en zon exact de juiste grootte, en is de afstand tussen maan, aarde en zon zodanig dat de maan de zonneschijf perfect bedekt tijdens dat vluchtige maar machtige moment van een totale zonsverduistering. In een strook van zo'n tweehonderd kilometer is dan één van de meest verbluffende kosmische spektakels te zien, dat zowel het puur wetenschappelijke als het menselijke verstand overstijgt. 

Op 8 april 2024 trekt een totale zonsverduistering van west naar oost over Noord-Amerika. In het centrale gedeelte van het totaliteitspad duurt de bevreemdende duisternis zo'n vier minuten. Elke zonsverduistering leidt tot nieuwe ontdekkingen en betere foto's, en wordt door iedereen die dit al meemaakte als beschreven als bijzonder aangrijpend, misschien wel letterlijk als een total eclipse of the heart. Ook deze grote Amerikaanse eclips zal onvergetelijk zijn voor wie het geluk heeft ze mee te maken, liefst onder een wolkeloze hemel. 

Bij elke eclips komt een hele volksverhuizing op gang. Gewone mensen wapenen zich met beschermende brilletjes, astronomiefanaten, amateurs en sterrenfotografen laden hun telescopen in en reppen zich in hordes naar de totaliteitsstrook. Ook de professionals van ruimtevaartorganisaties plannen hun congressen in het schaduwspoor van de maan.  

De maan, meestal zo'n zwak en wispelturig object aan de nachthemel, maar toch onmisbaar voor het leven op aarde, zal even middenin de grootste schijnwerper staan om een grandioze show te verzorgen. Van zodra de maan de zonneschijf volledig bedekt, zal de zon, in haar vurige antwoord, haar vlammen fel uitslaan. De corona wordt zichtbaar, badend in irisiderende, onaardse kleuren. De corona is een miljoen graden heet en is alleen tijdens een totale zonsverduistering met het blote oog te zien. Het hete plasma stroomt in lange slierten het heelal in, vervormd en beteugeld door het immens sterke magnetische veld van de zon.

De zonsverduistering van 8 april 2024 is extra speciaal. De tijdelijke duisternis zal dieper zijn dan tijdens andere eclipsen, want de maan staat iets dichter bij de aarde waardoor ze groter lijkt en meer zonlicht afdekt. De zon is ook in de actiefste fase van haar elfjarige cyclus, wat de kans om plasmawolken te zien vergroot. Plasmawolken zijn grote zonne-uitbarstingen die massa's geïoniseerde deeltjes de ruimte inblazen. De planeten buigen deze deeltjesstroom om in hun magnetisch veld, wat leidt tot noorderlicht, dat andere kosmische wonder. Grote plasmawolken kunnen storingen en stroompannes veroorzaken in radionetwerken, een reden waarom de zon intens bestudeerd wordt, o.a. door de Solar Orbiter, die ook tijdens deze eclips de zonneactiviteit in het oog houdt, wat veel boeiende data zal opleveren.

Totaliteit

Een eclips begint met de maan die een kleine hap neemt uit de zon. Het gedeelte dat de maan bedekt wordt steeds groter, en kan meer dan een uur duren. Vlak vóór de totaliteit is een diamantring te zien; aan één kant breken de zonnestralen nog door. 

Dan breekt de lang verwachte totaliteit aan. De zon wordt zwart, de corona vormt een halo. Kleuren van de klaarheldere dag vervagen tot donkere schaduwen om plaats te maken voor nooit geziene kleuren. De hemel hult zich in een diep indigo, het landschap wordt vreemd zilverachtig. Een kille wind begint te waaien. Niets doet nog denken aan de kleuren die ons zo vertrouwd zijn. 

Op het moment dat de totaliteit begint, flitst de gigantische schaduw van de maan plots aan een kosmische snelheid over het landschap (het is eigenlijk de rand van de schaduw die gezien wordt), om een paar minuten later, na de totaliteit, weer razendsnel weg te trekken. Tijdens de Amerikaanse eclips van 8 april haalt de schaduw snelheden van 2500 tot 8000 kilometer per uur (de schaduw versnelt en vervormd van rond tot langgerekt tot ze de planeet niet meer bedekt en de eclips volledig afgelopen is). 

Mensen die een totale zonsverduistering meemaken, noemen het fenomeen onwerkelijk en onbeschrijfelijk, huiveringwekkend en grandioos tegelijkertijd. Een gevoel van nietigheid ten opzichte van de monumentale en onontkoombare dans van onze meest nabije hemellichamen, gaat door merg en been. In het verleden moet de mens wel gedacht hebben dat het einde der tijden nakende was. Zelfs nu, met al onze technische voorkennis, gaat de betovering van de totaliteit het verstand te boven. Deze scharniermomenten waarop onze diepste emoties en de kosmos elkaar het dichtst naderen, komen pas tot hun recht via het proza en de versen van schrijvers, dichters en denkers, zoals Maria Mitchell (1818-1889), Emily Dickinson (1830-1886) of Mabel Loomis Todd (1856-1930) (zie links in bibliografie).  

Corona

Corona betekent kroon in het Spaans, zo genoemd door de Bask José Joaquín de Ferrer (1763-1818) in het jaar 1809, die twee totale zonsverduisteringen beschreef. Hij ontdekte dat de corona bij de zon hoorde, hoewel het al vroeger was gesuggereerd, namelijk in 1724 door sterrenkundige Giacomo Maraldi (neef van de meer bekende Cassini).

Spreken over de zonne-corona doet misschien ongewild denken aan het coronavirus, dat een paar jaar geleden onze menselijke wereld tot stilstand bracht in een ander soort totaliteit. De link tussen de namen van dit zonnefenomeen en een virus is niet toevallig. Het beruchte virus bestaat uit een kern met genetisch materiaal en daarrond een krans van uitsteeksels van eiwitten. Dat deed virologe June Almeida (1930-2007) denken aan de halo van protuberansen en stralen die zichtbaar worden in de corona van de verduisterde zon. Zij identificeerde de coronavirussen en gaf ze hun naam.

Zonsverduistering van 1999

De enige zonsverduistering, een gedeeltelijke, die ik aan den lijve en bewust heb meegemaakt was in 1999 in Marbella in Zuid-Spanje (in België was de eclips totaal, maar ons zomerverlof opofferen was geen optie en we verkozen de schitterende Spaanse zon boven een zwarte zon die mogelijks verstopt zou zitten achter een pak wolken). In Marbella zaten we in de volle zon op het dakterras te wachten tot het merkbaar donkerder en killer werd. We hadden een minuscuul gaatje in een stuk karton geprikt om de Spaanse zon zien, met een grote hap eruit. De vogels staakten hun gezang, honden hielden op met blaffen, en het werd vreemd rustig in onze in de natuur neergepote 'urbanización' (huizenpark), - of was de stilte een gevolg van de siësta?

De totaliteit kwam uiteraard nooit, en ik moet mijn eerste volledige zonsverduistering nog meemaken. 

Overgangen

Een overgang is een gelijkaardig, subjectief fenomeen, een planeet of rotsblok schuift voor de zon of een andere ster, of een maan voor een planeet. Overgangen of transits zijn niet te zien met het blote oog maar worden wel via telescopen. 

In november 2019 vond een Mercuriusovergang plaats, beschreven in een van mijn eerste artikels op GondwanaTalks. 

In de foto hieronder, een Venusovergang (zoek Venus). 

Ook bij andere sterren dan de zon kunnen transits worden gedetecteerd. Dankzij deze op het eerste zicht onbelangrijke en subjectieve gebeurtenissen, zijn intussen al duizenden exoplaneten ontdekt buiten ons zonnestelsel. Via de transitmethode nemen telescopen waar hoe het licht van sommige sterren eventjes afzwakt als een planeet zich op de lijn tussen de ster en de Aarde of telescoop bevindt. Tijdens een transit kan men dingen te weten komen over de atmosfeer van de exoplaneet, en over de mogelijkheid of er leven is. De planeten van het Trappist-systeem, Gliese, Proxima Centauri, en andere, zijn mogelijks 'bewoonbare' planeten.

Maar zolang geen bewijs voor leven wordt gevonden buiten de Aarde, zijn we uniek in het heelal. 

Gebeurtenissen zoals zonsverduisteringen geven ons de kans even te bezinnen en ons te verwonderen over hoe bijzonder het leven is. 

Of doen we dat niet beter elke dag?

Hier nog een citaat over het einde van de totaliteit, van Fred Espenak, astronoom en eclipsenspecialist: 

"De totaliteit is voorbij. De herinnering aan deze kortstondige gebeurtenis zal de komende jaren nog vaak worden opgehaald. Maar sommige mensen nemen daar geen genoegen mee. Zij zullen naar de uithoeken van de wereld reizen om het grote spektakel opnieuw te aanschouwen. En daarna nog eens. En nog eens. Zij zijn de eclipsjagers." (*)

-----

Lees het artikel over exoplaneten en wat bewoonbaarheid eigenlijk inhoudt. En om de ruimte waar te nemen hoef je geen sterrenkundige te zijn, vele amateurs maken prachtige beelden, zoals te lezen in Amateurastronomie, van de kraters van de Maan tot voorbij de Melkweg. Of lees hoe de Maan op spectaculaire wijze is ontstaan, en noodzakelijk is voor het leven op Aarde. De Maan stond vroeger dichter bij de Aarde, wat tot spectaculaire zonsverduisteringen moet geleid hebben. 

Kathelijne: Ik ben geboeid door hoe aarde, oceaan, lucht en leven op elkaar inwerken op geologische en menselijke tijdschalen.

Waarom ik met GondwanaTalks begon.

Recente artikels:

Als je dit goed leesvoer vindt, kan je je inschrijven voor een korte nieuwsbrief bij elk nieuw artikel (om de x weken, enkel tekst, geen zware beelden of irritante gifs):

Ook een leuk artikel, over hoe uniek onze planeet is:

Nog een leuk, vrij kort artikel: